امکان بروز خطا و تقلب در برگزاری انتخابات دستی و ماشینی

محمد عطریانفر، از تجربه برگزاری بخشی از انتخابات 1372 به صورت الکترونیکی گفت: هر چقدر دست افراد در شمارش آرا کوتاه شود نتیجه انتخابات به عدالت نزدیک‌تر خواهد بود .

به گزارش تین نیوز به نقل از اعتماد، محمد عطریانفر، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران سازندگی که در دوره ریاست عبداله نوری بر وزارت کشور معاونت سیاسی آن را برعهده داشته، معتقد است در برگزاری انتخابات چه به صورت دستی چه به صورت ماشینی احتمال بروز خطا و تقلب وجود دارد چرا که به هر حال پشت هر دو «انسان» ذی‌نفع وجود خواهد داشت اما با توجه به جمیع شرایط به لحاظ کمی و کیفی و به خصوص در حوزه هزینه‌ها و شمارش آرا برگزاری الکترونیکی می‌تواند نتیجه بهتر و نزدیک به عدالتی در پی داشته ‌باشد.

مدت‌ها است که یکی از مباحث مهم میان وزارت کشور، شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی است. با توجه به اینکه شما در دوره وزارت عبداله‌ نوری و در دولت آیت‌اله هاشمی‌رفسنجانی، معاونت سیاسی وزارت کشور را برعهده داشتید و در این دوره وزارتخانه بخشی از انتخابات در مرحله شمارش آرا را به صورت الکترونیکی انجام داد؛ به نظر شما این اتفاق با چه مزایا و معایبی همراه خواهد بود؟

در حوزه مکانیزه شدن انتخابات در دنیای غرب گام‌هایی برداشته‌ شده است. همچنین بر اساس تجربه‌ای شخصی روی مکانیزم‌های انتخاباتی برخی از کشورهای غربی و شرقی مطالعه داشته‌ام. نظریه‌ای وجود دارد و آن، این است که برخی معتقدند در حوزه برگزاری انتخابات ضرورتی بر تقویت جنبه‌های الکترونیکی و مکانیزه شدن انتخابات نیست چرا که با وجود اینکه ظرفیت فنی و علمی آن هم وجود دارد اما مردم علاقه‌مندند برای مشارکت سیاسی خود قلم و کاغذی دست بگیرند، اسم کسی یا کسانی را روی آن بنویسند و در صندوق بیندازند. به این ترتیب است که حس مشارکت را به لحاظ روانی کسب می‌کنند.

این نظر نوعی تقابل با الکترونیزه شدن انتخابات است و دلالت بر این دارد که سنت‌های پیشین رای‌گیری مثل صندوق رای را باید صیانت کرد. اما در مورد مکانیزه شدن شمارش آرا در دنیا و یک بار در ایران تجربه‌هایی داریم. خاطرم هست در دوران ریاست‌جمهوری دوره دوم آیت‌اله هاشمی ‌رفسنجانی عملا پیروزی او در انتخابات تقریبا قطعی می‌نمود و رقیب احمد توکلی بود که از قبل مشخص بود پیروز نخواهد داشت، ما توانستیم از سوی وزارت کشور با اعضای شورای نگهبان به خصوص فقها مذاکره کنیم و توافق آنها برای کلیت این ماجرا را کسب کنیم.

این مذاکره از دو جهت اهمیت داشت. باید نیروهای نظارتی شورای نگهبان را برای شمارش آرا با این ساز‌و‌کار آشنا می‌کردیم که بتوانند تکالیف نظارتی خود را با این مدل تنظیم کنند. همچنین برای برگزاری انتخابات به صورت مکانیزه باید تصویب مجلس برای تنظیم برخی قوانین و مقررات را به دست می‌آوردیم که طبیعی بود این موضوع هم نیازمند موافقت شورای نگهبان بود.

البته در مورد انتخابات سال 1372 از هر حیث میان ناظران، مجریان و مجلس و سایر متولیان نوعی توافق عمومی وجود داشت، شورای نگهبان هم موافقت کرد و توانستیم شمارش آرا را به صورت مکانیزه انجام دهیم. در همین راستا با دانشگاه شریف وارد مذاکره شدیم و توانستیم تیمی علمی و فنی را تدارک ببینیم و با اجرای بیش از 110 پروژه مسیر انتخابات را در حد شمارش آرا الکترونیکی برگزار کنیم.

بنابراین اینکه باید انتخابات به صورت سنتی برگزار شود یا مکانیزه تفاوت عمده‌ای‌ ندارد اما آنچه در بخش شمارش آرا اهمیت دارد این است که کسانی که در حوزه شمارش آرا ذی‌نفع هستند یعنی احزاب، کاندیداها، نیروهای نظارتی یا هیات‌های اجرایی به دلیل تبعاتی که انتخابات ایران در گذشته داشته است در مورد تقلب یا خطا در شمارش نگرانی‌هایی دارند.

کسانی که در جایگاه مجریان یا نامزدهای انتخاباتی قرار می‌گیرند عمدتا علاقه‌مند به برگزاری ماشینی انتخابات هستند چون هر چقدر دست افراد در شمارش آرا کوتاه شود، نتبجه انتخابات به عدالت نزدیک‌تر خواهد بود.

از آنجایی که در بحث برگزاری انتخابات قرار است از آغاز (یعنی اخذ رای) تا مرحله نهایی (شمارش آرا) به صورت الکترونیکی برگزار شود، موضوعاتی چون تخلف، تقلب و خطا نیز اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. برای نمونه در مورد دسترسی نهادهای مختلف به سرورها یا دیتاهای موجود حرف و حدیث‌هایی وجود دارد. آیا الکترونیکی شدن انتخابات می‌تواند احتمال تخلف یا تقلب را به صفر برساند؟

در فرآیند عملیاتی شدن هر مرحله‌ای از انتخابات چه به صورت دستی چه ماشینی احتمال بروز اشکال وجود دارد و دخالت‌هایی که معنای تخلف یا تقلب دارد، اتفاق بیفتد. مرحله اول در دوره تبلیغات انتخاباتی است که احتمال انجام اقدامی غیرقانونی و به تبع آن تاثیرگذاری روی نتیجه وجود دارد. مرحله دوم تبلیغات اطراف محل صندوق است که ممکن است در جایی که صندوق‌های انتخاباتی قرار داده می‌شوند، فضای پیرامونی تحت تاثیر تبلیغات کاندیداها قرار داشته ‌باشد.

مرحله سوم این است کسانی در حوالی و حواشی صندوق حضور داشته ‌باشند که در روز رای‌گیری آرای برخی از کسانی که ممکن است سواد کافی نداشته ‌باشند را بنویسند یا رای‌‌دهنده‌ها را به هر نحوی از انحا تحت تاثیر قرار دهند و جهت‌دهی کنند. مرحله چهارم هنگام انتقال صندوق‌ها به فرمانداری است.

همچنین در مورد نیروهای اجرایی و ناظر هم باید نظارتی وجود داشته ‌باشد که از تعرفه‌های سفید سوءاستفاده نکنند. مرحله پنجم زمانی است که صندوق‌ها باز شده و شمارش می‌شود. در این مرحله احتمال تقلب یا تخلف چه عامدانه چه به صورت غیرعامدانه و بعد از 12 ساعت فعالیت صرفا از سر خستگی، بی‌دقتی، اهمال و... وجود دارد.

اگر به صورت مکانیزه هم این مرحله اجرایی شود سوالاتی پیش خواهد آمد که این آرا که در فرمانداری‌ها مجتمع می‌شود باید توسط دستگاه‌های کارت ریدر یا ماشین‌های کارت‌خوان خوانده شود چه نرم‌افزارهایی لازم دارد و چه کسانی بر آن نظارت می‌کنند؟ اگر دقت کنید در تمام این مراحل احتمال وجود تقلب چه در شرایطی که انتخابات دستی برگزار شود و چه در شرایطی که ماشینی برگزار شود، وجود دارد که البته میزان آن متفاوت است. اما نباید نادیده گرفت در جریان الکترونیکی شدن انتخابات وقتی نرم‌افزاری وجود دارد و تمام الگوریتم‌ها به لحاظ ریاضی نوشته شده و به لحاظ فنی اجرایی شود، می‌تواند تحت نظارت کامل باشد.

در این زمینه البته احتمالات و در واقع اِن‌قُلت‌هایی وجود دارد. برخی مسائلی چون هک کردن را مطرح می‌کنند، برخی از سرعت اینترنت و پهنای باند یا اینترنت ملی صحبت می‌کنند و در کل معتقدند مقدمات به لحاظ لجستیکی فراهم نیست بنابراین اجرایی شدن این طرح می‌تواند آسیب‌زا باشد و حتی درصد تخلف را افزایش دهد.

البته رای‌گیری به روش آنلاین نیست و آفلاین است. یعنی مردم به روش سنتی آرا را البته توسط دستگاه‌هایی به صندوق بیندازند و بعد آرا به صورت شبکه‌ای بسته تجمیع می‌شود. امکان اختلال در نرم‌افزار وجود دارد اما ظرفیت علمی و فنی ما در زمینه نرم‌افزار و حوزه الکترونیک به حدی است که تا مرز 100 درصد برای درست و دقیق اجرا شدن انتخابات را بتوانیم تضمین کنیم.

بحث دسترسی نهادهای مختلف به آرا نیز به راحتی و به صورت همه‌جانبه، موازی، چند جانبه، از بالا به پایین، ماتریکسی از طول به عرض و ... تعریف کنیم. همچنین می‌توان چرخه‌هایی از محاسبات در آن اعمال کنیم که اگر تخلفی صورت بگیرد آن چرخه به صورت خودکار این خطا را اعلام کند.

به لحاظ فنی همه این موارد قابلیت عملیاتی شدن دارد و امکان نظارت همزمان تفکیک شده وزارت کشور، شورای نگهبان و ... فراهم‌ آید. در حوزه سخت‌افزاری شاید به سختی نظارت‌های همزمان ایجاد شود اما فعالیت‌های نرم‌افزاری به راحتی قابل به اشتراک است.

فارغ از مسائل لجستیکی به نظر می‌رسد که ما بیش از هر چیز برای برگزاری انتخابات الکترونیکی زیرساخت‌های فرهنگی مناسب نداریم. در واقع همواره مقاومتی در میان مردم برای تغییر شیوه‌های دستی و کاغذی به شیوه‌های الکترونیکی و ماشینی وجود داشته است. به نظر شما این موضوع می‌تواند منجر به ایجاد شائبه‌هایی در جریان برگزاری انتخابات شود؟

جامعه ما آرام آرام با فضاهای الکترونیکی و مجازی آشنا شده و شیوه استفاده از آن را یاد گرفته است. اما به هر حال نمی‌توان نادیده گرفت که به لحاظ فرهنگی دوست دارند رای‌شان را فیزیکی احساس کنند. اما در همین شیوه پیشنهادی برگزاری انتخابات الکترونیکی تا مرحله واریز رای، تک تک شهروندان در پای صندوق الکترونیکی حضور دارند و همه‌ چیز ملموس و قابل رویت است.

در واقع کاهش نیروی انسانی و عدم رویت مستقیم و ملموس مربوط به شمارش آرا است که اتفاقا به نظر می‌رسد شمارش آرا با سیستم‌های ماشینی نسبت به شمارش دستی بیشتر مورد قبول بوده و امکان خطا و تخلف را کمتر می‌کند.

از سویی بحث جرم‌انگاری نیز برای برگزاری انتخابات الکترونیکی وجود دارد. به این معنا که الان قوانین برای تخلفات و خطاهای دستی در نظر گرفته شده اما هنوز ما قوانینی برای تخلفات و خطاهای احتمالی در فرآیند ماشینی شدن نداریم. نظر شما در این مورد چیست؟

به هر حال نباید نادیده گرفت که ماشینی شدن می‌تواند جلوی بخشی از تقلب را بگیرد و احتمال رای‌‌های غیرقانونی وجود دارد اما حرف من این است که می‌توان برای همه این مسائل راهکاری تعبیه کرد. برای نمونه رای الکترال یکی از همین اقدامات است. به این معنا که هر کس در هر منطقه‌ای که می‌خواهد رای دهد پیش از برگزاری انتخابات ثبت‌نام کرده و در روز برگزاری با شناسه و شماره مشخصی قادر به رای‌ دادن باشد. هر کدام از بخش‌هایی که منجر به نگرانی است قابل بررسی و پیشگیری است.

در نهایت برداشت من از صحبت‌های شما این است که اگر قرار بر رخ دادن تخلف یا تقلبی در سطوح بالا باشد چه انتخابات به صورت دستی برگزار شود چه به صورت الکترونیکی این اتفاق رخ خواهد داد.

بله، به هر حال همان اتفاقاتی که ممکن است در برگزاری انتخابات به صورت دستی رخ دهد در الکترونیکی نیز اگر امنیت شبکه تامین نشود، قابل رخ دادن است. به این دلیل که به هر حال چه پشت عملکرد دستی چه پشت عملکرد ماشین به هر حال انسان وجود دارد و انسان هم می‌تواند متخلف باشد.