◄ احیای ظرفیت های شهری و اقتصادی راه آهن/ مدلی موفق در عرصه مدیریت میراث صنعتی ایران
در چهارمین سالگرد ثبت جهانی راه‌آهن سراسری ایران، سخنرانان با تأکید بر نقش آن به‌عنوان نماد مدرنیته و مهندسی بومی، خواستار استفاده بیشتر از ظرفیت‌های راه‌آهن در عرصه شهری و گردشگری شدند.
در چهارمین سالگرد ثبت جهانی راه آهن سراسری ایران که با حضور مسئولان، کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی و حمل و نقل ریلی کشور برگزار شد، سخنرانان با تاکید بر نقش این میراث به عنوان نماد مدرنیته، مهندسی بومی و اراده ملی، خواستار توجه جدی تر به ظرفیت های مغفول راه آهن در توسعه شهری، عدالت اجتماعی و گردشگری شدند؛ رویدادی که تأکیدی دوباره بر اهمیت تاریخی و آینده ساز راه آهن ایران به عنوان یکی از بزرگ ترین پروژه های مهندسی قرن بیستم بود.
به گزارش تین نیوز، مراسم بزرگداشت چهارمین سالگرد ثبت جهانی راه آهن سراسری ایران با همکاری شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران، سه شنبه عصر هفتم مردادماه ۱۴۰۴، ساعت ۱۷:۳۰ در تالار خلیج فارس فرهنگسرای نیاوران برگزار شد.
این مراسم با حضور جمعی از مسئولان و متخصصان حوزه میراث و حمل ونقل و با سخنرانی چهره هایی چون پیروز حناچی، حسین ایمانی جاجرمی، محمدحسن طالبیان، وحید علی قارداشی، فیروزه سالاری و علی دهباشی و مشارکت نهادهایی چون وزارت میراث فرهنگی و مجله بخارا، به بررسی اهمیت جهانی شدن راه آهن سراسری ایران خواهد پرداخت.
سخنرانان این مراسم با تأکید بر جایگاه راه آهن به عنوان نماد مدرنیته، مهندسی بومی و پروژه ای ملی، آن را حاصل اراده ایرانیان در دل بحران های تاریخی دانستند. آنان از راه آهن به عنوان یکی از بزرگ ترین میراث صنعتی قرن بیستم یاد کردند که با مشارکت بی سابقه شرکت راه آهن و میراث فرهنگی به ثبت جهانی رسید. سخنرانان همچنین با اشاره به ظرفیت های مغفول در گردشگری، شهرسازی و عدالت اجتماعی، خواستار بازاندیشی در نقش راه آهن در توسعه پایدار ایران شدند.
مزایای ادغام وزارت راه و شهرسازی از نگاه پیروز حناچی
پیروز حناچی، دبیر سابق شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، نخستین سخنران این مراسم با اشاره به فواید ادغام وزارتخانه های راه و ترابری و مسکن و شهرسازی گفت: «یکی از مواهب این ادغام، شکل گیری سیاست های یکپارچه در طراحی ایستگاه های راه آهن و جای گذاری آن ها در بافت شهری است. به عنوان نمونه، ایستگاه های جدید راه آهن در شهرهای همدان و اردبیل در دل شهر جانمایی شده اند، در حالی که پیش تر بسیاری از خطوط ریلی از ورود به بافت شهری بازمی ماندند.»
وی افزود: «دو ایستگاه راه آهن مشهد و تبریز در خارج از کشور نیز به دلیل طراحی برجسته ی معماران ایرانی شناخته شده اند. همچنین ایستگاه های تاریخی تبریز و تهران در دوره مسئولیت محسن پورسید آقایی به عنوان مدیرعامل راه آهن، دارای ارزش ثبت جهانی شناخته شدند و ایده ثبت جهانی آن ها در شورای عالی شهرسازی مطرح شد.»
روند ثبت آثار در فهرست میراث جهانی فرایندی پیچیده و طولانی است
حناچی همچنین به اهمیت کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان اشاره کرد و گفت: «تا پیش از سال ۱۳۸۲، ایران اثری در فهرست میراث جهانی نداشت.پس از پیوستن ایران به کنوانسیون این در حالی است که ما از امضاکنندگان این کنوانسیون هستیم و اجرای آن جنبه قانونی دارد.»
وی با اشاره به سه رویداد مهم که زمینه ساز تدوین این کنوانسیون جهانی شدند، بیان کرد: «ساخت سد اسوان در مصر، تهدیدات زیست محیطی در ایالات متحده و همچنین کنفرانس استکهلم از جمله عوامل شکل گیری این معاهده مهم بین المللی بودند.»
به گفته ی وی، روند ثبت آثار در فهرست میراث جهانی فرایندی پیچیده و طولانی است و مستلزم تأیید کمیته ای بین الدولی است که باید به اجماع درباره هر اثر برسند. او تاکید کرد: «پذیرفتن این کنوانسیون، به معنای عضویت در جامعه ای است که میراث فرهنگی و طبیعی بشریت را پاس می دارد و آن را ستایش می کند.»
حناچی به مرجع ملی مسئول این فرآیند در ایران اشاره کرد و گفت: «شورای عالی ثبت جهانی مرجع اصلی در کشور برای پیگیری ثبت و نیز بررسی شرایط حذف آثار از فهرست میراث جهانی است.
نقش موثر شرکت راه آهن در ثبت جهانی راه آهن ایران
پیروز حناچی در ادامه تلاش های صورت گرفته برای ثبت میراث صنعتی ایران در فهرست جهانی، راه آهن سراسری کشور در سال ۲۰۲۱ به عنوان یکی از مهم ترین آثار مهندسی و حمل ونقل قرن بیستم به ثبت جهانی رسید.
در این زمینه، آقای پیروز حناچی با قدردانی از همراهی و همکاری شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران، به ویژه آقای قارداشی، از نقش موثر ایشان در پیشبرد این پروژه مهم ملی یاد کرد و گفت: «بدون حمایت فنی، اجرایی و تاریخی شرکت راه آهن، این ثبت جهانی ممکن نبود.»
وی افزود: «ثبت جهانی راه آهن، نقطه عطفی در نگاه به میراث صنعتی ایران بود. پس از این اقدام، سایر صنایع نیز به فکر مستندسازی و ثبت جهانی آثار خود افتادند. این جریان، افق تازه ای در حوزه میراث صنعتی و معماری مهندسی در ایران گشود.»
ایمانی جاجرمی: راه آهن ایران، پروژه ای ملی و تمدنی است
حسین ایمانی جاجرمی، جامعه شناس و استاد دانشگاه تهران، در نشستی تخصصی درباره ی تاریخچه و نقش راه آهن در ایران، با تأکید بر اهمیت تمدنی این زیرساخت بزرگ، گفت: «پروژه راه آهن سراسری ایران، یک پروژه ی ملی و تاریخی است که برخلاف بسیاری از زیرساخت های مشابه در کشورهای پیرامونی، توسط خود ایرانیان و بدون دخالت مستقیم استعمارگران ساخته شده است.»
وی در ادامه افزود: «کتاب ایران در حرکت درباره راه آهن ایران نوشته شده، اما هنوز اثر جامع ایرانی با رویکرد بومی در این زمینه نداریم. در حالی که کشورهایی مانند افغانستان هنوز راه آهن سراسری ندارند، ایران موفق شد چنین پروژه ای را در دهه ۱۳۰۰ هجری شمسی آغاز کند. ساخت راه آهن ایران از سال ۱۳۰۶ کلید خورد، در زمانی که کشور در حال تجربه شرایط خاص سیاسی و تاریخی بود.»
موانع تاریخی ساخت راه آهن در ایران
ایمانی جاجرمی به موانع تاریخی در مسیر ساخت راه آهن اشاره کرد و گفت: «در دوران ناصرالدین شاه، امتیاز ساخت راه آهن ابتدا به رویتر داده شد، اما با مخالفت روس ها این امتیاز پس گرفته شد. رقابت دائمی میان روسیه و انگلیس در منطقه، یکی از مهم ترین دلایل تأخیر در ایجاد راه آهن در ایران بود.»
وی با اشاره به کتاب قطار باز اثر احسان رستمی افزود: «در زمان ساخت راه آهن، حتی فناوری ساخت پیچ در ایران وجود نداشت، اما با این وجود پروژه به سرانجام رسید. توافق نامه ای میان سفیر روسیه و امین السلطان نیز تا ۱۰ سال مانع ساخت راه آهن می شد، اما اراده ملی بر این موانع فائق آمد.»
راه آهن، فرصتی در دل بحران
ایمانی در تبیین شرایط جهانی آن زمان به مکتب نوسازی اشاره کرد و گفت: «بر اساس این دیدگاه، در دوره هایی که قدرت های جهانی درگیر جنگ می شوند، کشورهای پیرامونی می توانند از فرصت خلأ قدرت برای تغییر شرایط خود بهره ببرند. ایران نیز در جنگ جهانی اول از چنین فرصتی استفاده کرد و توانست راه آهن را وارد فاز اجرایی کند.»
این جامعه شناس برجسته با ابراز تأسف از وضعیت کنونی راه آهن گفت: «امروز راه آهن ایران در شرایط مطلوبی قرار ندارد. این در حالی ست که راه آهن در گذشته نقش مهمی در ارتقای کیفیت زندگی مردم داشته؛ از آموزش و بهداشت گرفته تا کشاورزی و صنعت.»
او خاطرنشان کرد: «راه آهن زمانی باشگاه، بیمارستان و سایر امکانات رفاهی داشت و در ایجاد طبقه کارگر صنعتی نقش اساسی ایفا کرد. اما متأسفانه در حوزه سیاست گذاری از ظرفیت راه آهن استفاده کافی نشده است. همچنین در حوزه شهرسازی نیز ایستگاه های راه آهن نتوانستند نقش مؤثر خود را ایفا کنند.»
ایمانی جاجرمی در پایان صحبت های خود تأکید کرد: «من به پروژه راه آهن به عنوان یک افتخار تمدنی نگاه می کنم و قدردان تمام ایرانیانی هستم که برای تحقق این طرح ملی تلاش کرده اند.»
طالبیان: ثبت جهانی راه آهن ایران، نتیجه یک جریان ملی و همکاری بی سابقه بود
محمدحسن طالبیان، معاون پیشین وزارت میراث فرهنگی کشور، با اشاره به روند ثبت جهانی راه آهن سراسری ایران گفت: «ایده ثبت جهانی راه آهن زمانی شکل گرفت که برخی از بخش های راه آهن به صورت ملی به ثبت رسیده بودند، اما ضرورت داشت این میراث بی نظیر در سطح جهانی نیز معرفی شود.»
وی افزود: «در سال ۱۳۹۳ و در دوره وزارت دکتر آخوندی، من به نمایندگی از میراث فرهنگی در شورای عالی ثبت جهانی حضور داشتم. در آن زمان، تحریم های هوایی شدت گرفته بود و اهمیت ریل و حمل ونقل ریلی بیشتر از همیشه احساس می شد. بر همین اساس، موضوع ثبت جهانی راه آهن مطرح شد و شورای عالی شهرسازی و معماری آن را تصویب و تکلیف کرد.»
پاک سازی حریم ریلی، گام نخست برای ثبت جهانی
محمدحسن طالبیان در ادامه سخنان خود در این نشست به چالش های اولیه این پرونده اشاره کرد و گفت: «در حاشیه بسیاری از خطوط ریلی، با پسماندهای شهری و زباله دانی هایی مواجه بودیم که چهره ناخوشایندی داشت. این وضعیت می توانست تهدیدی برای روند ثبت جهانی باشد. در آن زمان، دکتر پیروز حناچی شهردار تهران بود و با همکاری و وفاق میان دستگاه ها، عملیات پاک سازی و جابجایی سایت های زباله انجام شد.»
او با تأکید بر منحصربه فرد بودن مسیر ریلی ایران اظهار کرد: «راه آهن سراسری ایران یکی از بزرگ ترین پروژه های مهندسی قرن بیستم است. در مطالعات تطبیقی که با کمک کارشناسان از جمله دکتر ماهونی انجام شد، مشخص شد که راه آهن ایران از لحاظ فنی در سطحی بالاتر از بسیاری از نمونه های بین المللی قرار دارد. مهندسی پیچیده پل ها و پایداری سازه ها پس از ۸۰ سال، باعث شگفتی کارشناسان شد؛ از جمله سازه هایی چون پل سه خط طلا.»
راه آهن بزرگ ترین پرونده ثبت جهانی
طالبیان افزود: «پرونده راه آهن ایران یکی از بزرگ ترین پرونده های ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است. تهیه نقشه ها و تعریف عرصه و حریم کار دشواری بود که با کمک تیم آقای بینایی و همکاری بین میراث فرهنگی و شرکت راه آهن انجام شد.»
وی با بیان اینکه پرونده ثبت جهانی راهذآهن مسیری پیچیده و چندساله را طی کرد، تأکید کرد: «این پروژه حاصل یک کار گروهی عظیم، ملی و منسجم بود که نمایندگان بسیاری از دستگاه ها در آن نقش داشتند. این دستاورد، نماد همبستگی و درک مشترک از اهمیت حفظ میراث صنعتی ایران است.»
طالبیان در بخش دیگری از سخنان خود به بازدید دو ارزیاب بین المللی از مسیر ریلی و ابراز تعجب این ارزیابان جهانی از ایستگاه تهران اشاره کرد و گفت: «یکی از ارزیابان از مسیر تهران به جنوب و دیگری از تهران به شمال سفر کرد. زمانی که به ایستگاه تهران رسیدند، گفتند: این ایستگاه واقعاً شایسته ثبت جهانی است.»
راه آهن؛ ظرفیتی مغفول در گردشگری و اقتصاد
طالبیان با اشاره به ظرفیت های گسترده راه آهن در حوزه های گردشگری و اقتصادی گفت: «متأسفانه تاکنون نتوانسته ایم از ظرفیت بی نظیر راه آهن برای توسعه گردشگری بهره برداری کنیم. این در حالی است که در طول مسیر راه آهن، شهرها و روستاهای متعددی ایجاد شده اند که از منظر معماری، شهرسازی و هویت فرهنگی اهمیت فراوانی دارند.»
وی در پایان با قدردانی از همه دست اندرکاران راه آهن و میراث فرهنگی اظهار کرد: «ثبت راه آهن نتیجه عشق و تعهد گروهی از انسان های شریف است. امیدوارم این تجربه، الهام بخش ثبت دیگر پرونده های زنجیره ای بزرگ مانند کاروانسراهای ایران باشد.»
فیروزه سالاری، مدیر پایگاه میراث جهانی راه آهن سراسری ایران به عنوان آخرین سخنران این نشست با اشاره به اقدامات این پایگاه تصریح کرد: پس از ثبت جهانی این اثر، مدیریت یکپارچه راه آهن و حفاظت از این میراث به طور کامل به راه آهن واگذار شده و پایگاه با هدف حفظ و ارتقای ارزش های تاریخی و فرهنگی، بر توازن میان نگهداری و استفاده بهره بردارانه از راه آهن تأکید دارد.
سالاری با اشاره به اهمیت تدوین و به روزرسانی برنامه مدیریتی راه آهن سراسری گفت: کوچک ترین خلل در این چرخه، آسیب به ارزش های تاریخی پروژه را در پی دارد. او از اقدامات مهم نظیر شناسایی تمامی عناصر معماری و فنی این خطوط، تهیه استانداردها و دستورالعمل های کارشناسی مربوط به حفاظت از معماری ایستگاه ها و سازه ها و تدوین طرح های احیا و ساماندهی خبر داد.
وی ادامه داد: طرح ها و بسته های سرمایه گذاری ویژه برای مشارکت بخش خصوصی در احیا و بهره برداری بناهای وابسته به راه آهن آماده شده و هم اکنون مطالعات متعددی برای تدوین پلان جامع گردشگری با همکاری شرکت راه آهن و فعالان گردشگری آغاز شده است.
سالاری همچنین به طرح بزرگ احیای بناهای وابسته به راه آهن و اقامتگاه های ریلی نیز اشاره کرد.
وی افزود: علاوه بر این، راه اندازی موزه ملی راه آهن ایران به تصویب رسیده و از دارندگان اسناد و اشیای ریلی خواسته شده مدارک خود را برای ثبت در موزه با پایگاه میراث جهانی در ارتباط بگذارند.
مدیر پایگاه میراث جهانی راه آهن سراسری در پایان ضمن تشریح افق های برنامه ریزی کوتاه مدت و بلندمدت، افزایش مشارکت جوامع محلی و بهره گیری از ظرفیت گردشگری را از اولویت های آتی دانست و بر نقش کلیدی مدیریت همه جانبه این میراث ملی تاکید کرد.
