◄ قفقاز؛ میدان رقابت ژئوپلیتیک ایران، روسیه و ترکیه

قفقاز به عنوان یکی از مناطق کلیدی ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک برای ایران، همواره جایگاه ویژه ای در سیاست خارجی کشور داشته است. با این حال، روندهای تاریخی و تحولات اخیر باعث کاهش نقش ایران و افزایش وزن روسیه و ترکیه در این منطقه شده است.

به گزارش تین نیوز، جنگ های قره باغ در دهه ۱۹۹۰ و سال ۲۰۲۰ میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، نه تنها معادلات منطقه ای بلکه مواضع داخلی ایران را نیز تحت تأثیر قرار داد. در جنگ دوم، پیروزی آذربایجان و توافق آتش بس سه جانبه مسکو–باکو–ایروان، موضوع ایجاد کریدورهای ارتباطی جدید را مطرح کرد. بند ۹ این توافقنامه که رفع انسداد مسیرهای ترانزیتی را پیش بینی می کرد، به محل اختلاف جدید تبدیل شد؛ آذربایجان آن را به معنای ایجاد کریدور زنگزور دانست، در حالی که ارمنستان آن را نقض حاکمیت ملی خود تلقی کرد. ایران نیز بارها بر عدم تغییر ژئوپلتیک قفقاز تأکید کرده است.

پیامدهای جنگ اوکراین به نفع باکو

براساس ابتکار کمربند و جاده چین سه مسیر اصلی جهت ترانزیت بار بین چین و اروپا وجود دارد، نخست کریدور شمالی که از روسیه و بلاروس به شرق اروپا متصل می شود. دوم کریدور میانی است که چین را از طریق قزاقستان، اذربایجان-گرجستان-ترکیه به اروپا وصل می کند و سوم کریدور جنوب یا اقیانوسی هست که در اقیانوس هند ایجاد می شود.

با آغاز جنگ اوکراین و تحریم های غرب علیه روسیه، کریدور شمالی چین–اروپا عملاً تضعیف شد و بار ترانزیتی به کریدور میانی (چین–قزاقستان–آذربایجان–گرجستان–ترکیه–اروپا) منتقل شد. این تغییر، موقعیت آذربایجان را تقویت کرد و باکو تلاش دارد کریدور زنگزور را به کریدور میانی پیوند دهد تا منافع چین و اتحادیه اروپا را با خود گره بزند. همزمان، کاهش صادرات انرژی روسیه به اروپا، فرصت دیگری برای آذربایجان ایجاد کرد تا با قراردادهای جدید گاز و برق با اتحادیه اروپا، جایگاه خود را در پروژه «گلوبال گیت وی» اروپا تثبیت کند.

براساس گمرک آذربایجان؛ حجم مبادلات تجاری جمهوری آذربایجان و روسیه در ژانویه تا نوامبر سال ۲۰۲۲ به ۳ میلیارد و ۲۶۴ میلیون دلار رسید که ۲۲.۹ درصد بیشتر از رقم مشابه سال گذشته است.

یکی دیگر از پیامدهای جنگ اوکراین، کاهش صادرات انرژی روسیه به کشورهای اروپایی است که پیش از آن وابستگی بسیار بالایی به آن داشتند برای نمونه میزان وابستگی آلمان به انرژی روسیه تقریبا ۵۵ درصد برآورد می شد. اما با جنگ اوکراین و تحریم بخش انرژی روسیه، کشورهای اروپایی برای مقابله با تاثیرات آن به دنبال منابع جایگزین مانند الجزایر، قطر، آذربایجان هستند. طبیعتا در این شرایط باکو با داشتن منابع بالای هیدروکربوری خود به دنبال بازی با کارت انرژی باشد،

در همین راستا دو اقدام مهم بین باکو و اتحادیه اروپا روی داد؛ نخست امضای قرارداد دو برابر شدن صادرات گاز آذربایجان به اروپا تا سال ۲۰۲۷ و دوم قرارداد روز گذشته برای انتقال برق از زیردریای سیاه به رومانی و مجارستان و سپس اروپاست. این دو قرارداد به نوعی در راستای گره زدن منافع اروپا به تحولات قفقاز به نفع اذربایجان است و بخشی از پروژه بزرگ «گلوبال گیت وی» اروپا برای کاهش وابستگی به انرژی روسیه خواهد بود. این پروژه ارزش محور به نوعی رقیب ابتکار کمربند و راه چین است و هدف آن فراهم کردن ۳۰۰ میلیارد دلار از ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۷ در زمینه ترانزیت و انرژی های پاک است.

ایران و سیاست های متوازن در قفقاز

در شرایط کنونی، آذربایجان به دلیل منابع انرژی، ارتش مدرن و حمایت ترکیه و اسرائیل دست بالاتر را دارد. اما ایران می تواند با اتخاذ سیاست های اقتصادی و همکاری متوازن با هر دو طرف، منافع خود را حفظ کند. ظرفیت های مشترک ایران و آذربایجان در کریدور شمال–جنوب و امکان ایجاد کریدور خلیج فارس–دریای سیاه، فرصت های مهمی برای همکاری ترانزیتی فراهم می کند.

هر چند اگر همسایه ماجراجوی ما بخواهد همچنان به نقش خود به عنوان مهره شطرنج غرب و بازیچه صهیونیست ها ادامه دهد ایران باید با استفاده از تمام ظرفیت خود از منافع سیاسی و اقتصادی اش محافظت کند. اما در حال حاضر یکی از سیاست های مسالمت آمیز و غیر تنش زا می تواند اتخاذ سیاست جدید مبتنی بر منافع اقتصادی و همکاری متوازن با ارمنستان و باکو باشد.

باید توجه داشت که ایران و آذربایجان ظرفیت بالقوه بالایی در همکاری ترانزیتی دارند. برای نمونه هر دو کشور از اجزای اصلی کریدور شمال-جنوب هستند و یا می توانند با همکاری یکدیگر و ایجاد کریدور خلیج فارس-دریای سیاه ، دو منطقه مهم راهبردی را به یکدیگر متصل کنند.

همکاری های منطقه ای مکمل

ایران و ترکیه نیز می توانند مکمل یکدیگر باشند؛ ایران با دسترسی به خلیج فارس و جنوب آسیا و ترکیه با مسیرهای دریای سیاه و اروپای شرقی. پروژه هایی مانند کریدور ریلی اکو (ایران–ترکیه–پاکستان) و کریدور امارات–ایران–ترکیه نمونه هایی از این همکاری هستند. تجربه نشان داده است که منافع اقتصادی مشترک می تواند مانع سیاست های متخاصمانه شود و زمینه رقابت همراه با رفاقت را در منطقه فراهم سازد.

باید توجه داشت که یکی از برنامه های ترکیه دستیابی به بازار تقریبا دو میلیارد نفری جنوب آسیا و خلیج فارس است که ایران نقش محوری می تواند در این راستا داشته باشد. البته ایجاد کریدور ریلی اکو بین سه کشور ترکیه-ایران-پاکستان و نیز کریدور امارات-ایران-ترکیه نمونه ای از این راهبرد است.

مثلث ایران- آذربایجان-ترکیه از نظر بحث ترانزیت می توانند مکمل یکدیگر باشند و تجربه نشان داده است که کشورهایی که منافع اقتصادی بالایی داشته باشند از اعمال سیاست های متخاصمانه علیه یکدیگر خودداری می کنند و همچنین برخی توطئه ها را نقش بر آب می کند. البته این به معنای تسلیم شدن در مقابل سیاست های کشورهای متقابل نیست بلکه نیاز به سیاست های چندوجهی رقابت بهمراه رفاقت در دنیای کنونی است.

قفقاز همچنان یکی از حساس ترین مناطق ژئوپلیتیک برای ایران است. در حالی که آذربایجان با بهره گیری از انرژی و حمایت های خارجی دست بالاتر دارد، ایران می تواند با سیاست های چندوجهی و همکاری های اقتصادی، جایگاه خود را تثبیت کند. راهبرد «رقابت همراه با رفاقت» در قالب همکاری های ترانزیتی با آذربایجان، ارمنستان و ترکیه می تواند بهترین گزینه برای ایران در شرایط کنونی باشد.