جایگاه منطقه ای ترانزیتِ ریل پایه ایران در حال تثبیت

«دیپلماسی ریلی با آسیای میانه» جایگاه ایران را به عنوان یک بازیگر کلیدی در منطقه تثبیت می کند
 اتصال ریلی ایران و قزاقستان به عنوان یکی از محورهای کلیدی کریدورهای ترانزیتی اوراسیا، نقش فزاینده ای در تقویت تجارت منطقه ای ایفا می کند. امضای اخیر تفاهم نامه توسعه حمل ونقل ریلی بین دوکشور در آلماتی، نه تنها نمادی از دیپلماسی موفق ریلی جمهوری اسلامی ایران است، بلکه چشم اندازی روشن برای افزایش درآمدهای ترانزیتی و اتصال آسیای میانه به بازارهای جهانی ترسیم می کند. به باور برخی کارشناسان؛ اتصال ریلی ایران و قزاقستان فراتر از یک پروژه زیرساختی، نمادی از دیپلماسی پویای ریلی جمهوری اسلامی بوده که بر پایه همکاری های منطقه ای بنا شده است.
به گزارش تین نیوز به نقل از اقتصاد سرآمد، مدتی قبل بود که فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی دولت جمهوری اسلامی ایران در دیدار و گفت وگو با ممد آکممدوف، وزیر راه آهن ترکمنستان گفته بود: فعال سازی کریدور ریلی چین-ترکمنستان-قزاقستان-ایران یکی از برنامه های دارای اولویت در وزارت راه و شهرسازی است. فعال سازی این کریدور قطعا آینده منطقه را متحول کرده و ایران از هر ابتکاری برای توسعه این کریدور استقبال می کند. حالا صحبت از توافق جدی میان ایران و قزاقستان برای رفع موانع و چالش های موجود و شتاب گرفتن پروژه توسعه ترانزیت ریل پایه در رسانه ها منعکس شده است.
کارشناسان باور دارند که ایران و قزاقستان با موقعیت ژئوپلیتیکی خاص، نقش فزاینده ای در کریدورهای ترانزیتی منطقه ای و فرامنطقه ای ایفا می کنند. ایران نیز به عنوان پل ارتباطی خلیج فارس با آسیای میانه، قفقاز، روسیه و اروپا و قزاقستان به عنوان دروازه ای به آسیای مرکزی، هر دو در کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب جایگاه کلیدی دارند. ایران در قلب چهارراه ترانزیتی جهان قرار داشته و با دسترسی به آب های آزاد، مزیت مهمی نسبت به کشورهای محصور در خشکی مانند قزاقستان دارد. قزاقستان نیز با موقعیت جغرافیایی بین کشورهای بزرگ آسیای مرکزی، دروازه ای حیاتی برای انتقال کالا از چین و قزاقستان به سوی خاورمیانه و اروپاست.

توافق ریل پایه میان ایران و قزاقستان

روزهای پایانی هفته گذشته بود که روسای راه آهن ایران و قزاقستان بر افزایش حجم حمل و نقل ریلی میان دوکشور و تسهیل ترانزیت کالا از قلمرو دوکشور به کشورهای ثالث توافق کردند. آنطور که پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی گزارش داده، تفاهم نامه ای میان جبارعلی ذاکری، معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل راه آهن جمهوری اسلامی ایران و آلدیبرگنوف، رئیس هیات مدیره راه آهن قزاقستان در شهر آلماتی قزاقستان و با هدف توسعه حمل و نقل ریلی، افزایش رقابت پذیری این حوزه و تضمین شرایط مطلوب برای حمل بار و ترانزیت کالا از طریق قلمرو دوکشور به کشورهای ثالث به امضا رسید. براساس این تفاهم نامه، حجم حمل ونقل ریلی بین ایران و قزاقستان به طور قابل توجهی افزایش خواهد یافت. همچنین توسعه حمل ونقل کانتینری در کریدور استراتژیک چین– قزاقستان –ترکمنستان- ایران و حمل ریلی محمولات معدنی از ایران به چین از طریق قزاقستان در دستور کار قرار گرفت.
این تفاهم نامه بر تضمین ایمنی حمل ونقل، بهبود سرعت، کاهش زمان تحویل کالا، توسعه حمل ونقل متقابل، سازماندهی تعاملات گمرکی، تبادل الکترونیکی داده ها، دستیابی به هدف حمل یک میلیون تن بار ترانزیتی در سال و اعمال تعرفه های ویژه و یکسان برای رقابت پذیری حمل ونقل ترانزیتی تمرکز دارد. موضوع دوسر بار کردن قطارهای کانتینری نیز در این تفاهم نامه مورد توجه قرار گرفت. گفتنی است آمارها حاکی از رشد حمل ونقل ریلی میان دوکشور در ۸ماهه نخست سال ۲۰۲۵ است. حجم کل بار جابه جاشده به ۸۱۵,۲۰۰تن رسیده که نسبت به سال گذشته چهاربرابر افزایش را نشان می دهد. این رشد شامل صادرات ۶۶۴,۷۰۰تنی (پنج برابر افزایش)، واردات ۳,۵۰۰تنی (۸۲درصد افزایش) و ترانزیت ۱۴۷,۰۰۰تنی (دوبرابر افزایش) است. حمل غلات قزاقستان به ایران با افزایشی نزدیک به ۸برابر به ۵۶۹,۳۰۰تن رسیده که نشان دهنده موفقیت همکاری ها در این زمینه است.

چشم انداز توسعه ترانزیت ریل پایه برای ایران

تأکید بر توسعه ترانزیت ریلی، ایران نه تنها به اهداف اقتصادی خود دست می یابد، بلکه به عنوان هاب اوراسیا، نقش خود را در تعادل ژئوپلیتیکی جهان تقویت می کند. چشم انداز روشن این همکاری با توافق های اخیر، نویدبخش جهشی بزرگ در تجارت و اتصال است؛ مسیری که دوملت را به سوی رفاه مشترک هدایت خواهد کرد. اتصال ریلی ایران و قزاقستان، بخشی از کریدور بین المللی حمل ونقل شمال-جنوب و مسیر ترانس کاسپین است که قزاقستان را به عنوان دروازه ای به اروپا و چین، به بنادر ایران در خلیج فارس متصل می کند. این مسیر، با عبور از ترکمنستان، امکان جابه جایی سریع کالا از چین به ایران و سپس به اروپا را فراهم می آورد و زمان حمل ونقل را از ۴۵روز به کمتر از ۱۵روز کاهش می دهد.
از منظر اقتصادی، قزاقستان با سرمایه گذاری ۳۵میلیارد دلاری در زیرساخت های حمل ونقل طی ۱۵سال گذشته، بیش از ۷۰درصد گردش کالای خود را از طریق راه آهن مدیریت می کند. این امر، ایران را به عنوان هاب ترانزیتی کلیدی برای دسترسی قزاقستان به آب های آزاد تبدیل کرده است. براساس آمارهای اخیر، حجم ترانزیت ریلی از طریق INSTC در سال ۲۰۲۳ به ۲.۱میلیون تن رسید و پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۷ به ۱۰میلیون تن افزایش یابد. این رشد، نه تنها درآمد ارزی ایران را از ترانزیت –که در سال های اخیر رکوردهای تاریخی را شکسته– افزایش می دهد، بلکه به دور زدن تحریم های غربی کمک شایانی می کند.
دیپلماسی ریلی جمهوری اسلامی ایران، به عنوان یکی از ستون های سیاست خارجی «نگاه به شرق»، در سال های اخیر دستاوردهای چشمگیری داشته است. تمرکز بر توسعه روابط با آسیای میانه، ایران را از انزوای تحریمی خارج کرده و به پلی استراتژیک برای اتصال شرق به غرب تبدیل کرده است. اتصال به قزاقستان، نمونه ای بارز از این رویکرد است؛ جایی که ایران با امضای موافقت نامه های متعدد، سهم خود در ترانزیت منطقه ای را افزایش داده و از کریدورهای جایگزین مانند Middle Corridor بهره می برد.
ایران، با تکمیل پروژه هایی مانند خط خواف-هرات و اتصال به آذربایجان، پتانسیل تبدیل شدن به «چهارراه ترانزیت جهان» را دارد. اگر مسیرهای ناتمام ریلی تکمیل شود، درآمدهای ترانزیتی ایران می تواند به میلیاردها دلار برسد و قزاقستان به عنوان شریک کلیدی، از این شبکه بهره مند خواهد شد. هرچند چالش هایی مانند تحریم ها و نیاز به نوسازی زیرساخت ها وجود دارد، اما پیشرفت های اخیر –از جمله مدرن سازی شبکه ریلی قزاقستان و سرعت بخشی به پروژه های ایرانی– نویدبخش است. در سال ۲۰۲۵-۲۰۲۴، قزاقستان بر توسعه ظرفیت ریلی ترانس کاسپین تمرکز کرده و ایران را به عنوان شریک اصلی برای دسترسی به بازارهای هند، پاکستان و افغانستان می بیند.

تثبیت جایگاه ترانزیتی ایران در منطقه

بسیاری از کارشناسان حوزه حمل ونقل ریلی معتقدند که در شرایط فعلی و با برنامه ریزی های صورت گرفته دیپلماسی ریلی ایران با کشورهای آسیای میانه از اهمیت راهبردی برخوردار است و در ابعاد اقتصادی، سیاسی و ژئوپلیتیکی تأثیرات قابل توجهی دارد. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصربه فرد خود، به عنوان پلی بین آسیای میانه، خلیج فارس و اقیانوس هند، نقش کلیدی در اتصال کشورهای آسیای میانه (از جمله قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان) به بازارهای جهانی ایفا می کند. توسعه خطوط ریلی مانند کریدور شمال-جنوب و اتصال به بندرهای جنوبی ایران (مانند چابهار و بندرعباس) امکان صادرات کالاهای آسیای میانه به بازارهای بین المللی را با هزینه کمتر و سرعت بیشتر فراهم می کند.
کشورهای آسیای میانه نیز به دلیل محصور بودن در خشکی، برای دسترسی به آب های آزاد به مسیرهای ترانزیتی وابسته اند. مسیرهای ریلی ایران جایگزینی امن و اقتصادی برای مسیرهای سنتی (مانند مسیرهای عبوری از روسیه یا چین) ارائه می دهد که این امر به این کشورها کمک می کند تا وابستگی ژئوپلیتیکی خود را به قدرت های دیگر کاهش دهند. در این میان توسعه زیرساخت های ریلی و تبدیل ایران به هاب ترانزیتی منطقه، جایگاه استراتژیک ایران را در معادلات منطقه ای تقویت می کند. این امر به ایران امکان می دهد تا نفوذ خود را در آسیای میانه افزایش داده و روابط سیاسی و اقتصادی با این کشورها را تعمیق بخشد.
برخی صاحب نظران بر این باورند که باوجود مزایای موجود، چالش هایی مانند تحریم های بین المللی علیه ایران، نیاز به سرمایه گذاری کلان در زیرساخت های ریلی و رقابت با سایر مسیرهای ترانزیتی (مانند کریدور چین-اروپا از طریق ابتکار کمربند و جاده) می تواند موانعی برای تحقق کامل پتانسیل دیپلماسی ریلی ایران باشد. دیپلماسی ریلی ایران با آسیای میانه می تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند برای تقویت همکاری های اقتصادی، سیاسی و ژئوپلیتیکی عمل کرده و جایگاه ایران را به عنوان یک بازیگر کلیدی در منطقه تثبیت کند.