نگاه اقتصادی سه عالم فرهیخته به نظام سرمایهداری
تین نیوز | در سیاستهای کلی ابلاغی برنامه ششم توسعه، به تحقق اهداف برنامه در ارائه الگویی برآمده از تفکر اسلامی در زمینه پیشرفت، که مستقل از نظام سرمایهداری جهانی است، اشاره شده است. همزمان با ابلاغ سیاستهای کلی برنامه ششم از سوی مقام معظم رهبری، در اینجا دیدگاه سه عالم فرهیخته شهید را درباره نظام سرمایهداری پی میگیریم. شهید مطهری، اقتصاد سرمایهداری را برگرفته از تفکر لیبرالیستی دانسته است.
از منظر او، این اقتصاد به نظم طبیعی اعتقاد دارد و هیچگونه دخالت و تدبیری را در اقتصاد توصیه نمیکند، ازاینرو این پرسش که آیا علم اقتصاد به اجتماع سرمایهداری، اختصاص دارد از آنجا ناشی میشود که نظریهپردازان دانش اقتصاد از طرفداران نظام سرمایهداری بودهاند. در نظام سرمایهداری به علت فردگرایی، رفتارهای اقتصادی بهگونهای سازماندهی میشود که منافع افراد تأمین شود و برهمیناساس، مصرفکننده حاکم است و اوست که تعیین میکند چه چیز، چه مقدار و برای چهکسی تولید شود. تولیدکننده نیز در این نظام بهدنبال حداکثرکردن
سود خود است؛ یعنی کالاهایی را تولید میکند که سودآوری بیشتری برای او داشته باشد. این جمله معروف آدام اسمیت است که هرگاه هر کسی، منافع خودش را حداکثر کند، منافع جامعه هم تأمین خواهد شد و برهمیناساس، مالکیت خصوصی، آزادی اقتصادی و دخالت حداقل دولت را تجویز میکنند.
بنابر تأکید بر اصالت فرد و داعیه تأمین منافع او، مبنای سیاستگذاریها، قوانین و برنامهریزیها، خواستههای مردم است، حتی بسیاری از فرضیههای دانش اقتصاد که از مبانی و اعتقادات نظام لیبرالیستی گرفته شده، بر پایه حداکثرکردن مطلوبیت و تمایلات مردم استوار است و بهطور معمول، به مطلوبیت و خواسته در چارچوب مادی آن نگریسته شده است؛ برای مثال، تعیین نوع و میزان مصرف افراد، نظام قیمتگذاری، همچنین تعیین کالاهایی که باید تولید شود و کمیت و کیفیت آنها، براساس میزان تقاضای افراد از آن کالاهاست که آنهم برخاسته از تمایلات آنهاست. حتی از این هم فراتر
رفته، ریشه ارزش و مالیت را مطلوبیت و تمایلات مردم میدانند و برای مشروعبودن کاری، قرارداشتن آن کار در جهت خواستههای عموم را کافی میشمارد.
در نظام سرمایهداری لیبرال، اساس فعالیتها را رقابت در جهت یافتن سود بیشتر تشکیل میدهد و بازار رقابت کامل، آرمان دستنیافتنی این نظام معرفی میشود؛ نظام سرمایهداری لیبرال براساس اصیلدانستن فرد و اعتباریشمردن اجتماع، مالکیت خصوصی بر عوامل تولید (زمین، کار، سرمایه) را بهصورت مطلق و بدون محدودیت، مجاز میداند. برایناساس سرمایهداری معتقد است اختلاف ثروت و دارایی افراد میتواند خیلی فاحش باشد.
شهید بهشتی نیز منتقد جدی نظام سرمایهداری است. درواقع او نیز مانند مطهری، منتقد جدی الگوهای نظام سرمایهداری و سوسیالیستی، بهعنوان دو قطب بزرگ اقتصادی جهان، است و نظام اقتصادی اسلامی را منطبق بر هیچیک از الگوهای یادشده نمیداند.
وی دراینزمینه در کتاب «اقتصاد اسلامی» مینویسد:«میتوان یک نظام اقتصادی نو پدید آورد که نه اقتصاد سرمایهداری است که عملا دست بهرهکشان را باز میگذارد و استثمارشدگان را به دام استثمارگران میافکند و نه اقتصاد سوسیالیستی همه دولتی که عملا بسیاری از آزادیها را گرفته یا خنثی و بیاثر میکند و دولت را بهصورت کارفرمای بزرگ یا قدرت درمیآورد. آن چیزی که دزدی است و منجر میشود به اینکه عدهای بتوانند رگهای نامریی برای جذب ارزشهای تولیدی دسترنج کار مغزی و یدی دیگران، ایجاد و انبار کنند، همین سود سرمایه بازرگانی است.
در این سود خرید و فروشها، آن مقدار که در برابر حقالزحمه خریدار و فروشنده، منشی و حسابدار و کارگر و هزینه تلفن و امثال آن است، جای اشکال نیست، اما کسی که میگوید بدین حساب که او هزار تن، خرید و فروش کرده است، فلان مقدار میخواهد و اگر صد تن، بود با همان مقدار کار ١ درصد آن سود را میخواهد، صحیح نیست.
این همان سود سرمایه ظالمانهای است که مردود است... از تتبع قسمت مهم روایاتی که از عصر پیامبر اکرم «ص» و ائمه سلامالله علیهم اجمعین در زمینه آداب تجارت داریم، بهخوبی درمییابیم سودی که در کسب برای خود در نظر میگیرد معادل حقالزحمهای است که عادلانه باشد... و بیشازاین از نظر ماهیت اقتصادی، نوعی ظلم است و هیچگونه تفاوتی با ربا ندارد.
بهشتی معتقد است برای رسیدن به نظام اقتصادی اسلامی و ایجاد آن، باید به عوامل مهم زیر توجه کرد: الف) آزادی کارکننده باید تا آنجا که ممکن است تأمین شود تاآنجاکه نوع کار، محل کار، ساعات کار، کیفیت کار و نظایر آن اجباری و تحمیلی نباشد و واقعا از روی انتخاب با محاسبه و آزادی صورت گیرد. ب) انگیزه انسانها در تولید بیشتر روزافزون شود و خودانگیختگی تولیدی در جامعه روزبهروز شدیدتر و قویتر شود. ج) در اختیار قراردادن امکانات کار اقتصادی به افراد یکی از راههای تضمین دو اصل قبل بهشمار میرود. [علاوه بر اینها] جامعه و دولت و افراد نسبت به مصرفکنندگانی که
توانایی تولید ندارند، یا توانایی خود را برای تولید از دست دادهاند یا مصارف لازم موردنیاز خود را نمیتوانند به اندازه کافی تولید کنند، متعهد است و این امر تکمیلکننده اصول ذکر شده است تا نظام اقتصادی ما هرچهبیشتر همراه با آزادی و فراوانی و هرچهدورتر از تبعیضها و فاصله درآمدها باشد.
از نظر شهید محمدباقر صدر، ظلم انسان که تودهها را از برکات زندگی و خیرات آن، محروم کرده است، در مبادله نیز سرایت کرده، تاآنجاکه مبادله را دگرگون کرده و تغییر شکل داده است و آن را وسیله بهرهکشی و پیچیدگی کرده است... مبادله دیگر وسیلهای نیست که نیازهای تودهها را برآورده کند و بهجای اینکه واسطه بین تولید و مصرف باشد، واسطه بین تولید و اندوختن شده است.
از این رهگذر، وضع ظالمانه مبادله موجب فجایع و انواع بهرهکشیها (استثمار) شد، بهسان همان فجایع و بهرهکشیهایی که اوضاع ظالمانه توزیع در جوامع بردهداری و فئودالی، یا در جوامع سرمایهداری و کمونیستی پدید آورد. این بیدادگریها همه در سایه آزادی اقتصادی لیبرالیستی پدید میآید و تودهها را مجبور میکند به نرخهای ساختگی، نه طبیعی آنان تن دهند و به مغاک فقر و محرومیت کشیده شوند.
ولی منع قاطع «احتکار»، در عهدنامه مالک اشتر، به معنای خواست شدید اسلام نسبت به ازمیانبردن سودهایی است که براساس قیمتهای ساختگی استوار است و در جریان احتکار سرمایهداری پدید میآید. سود پاک و مشروع، سودی است که از راه بهای واقعی مبادله کالا بهدست میآید و این قیمتی است که براساس سود کالا و مقدار قدرت طبیعی و خارجی آن بهدست میآید، با دورافکندن جریان کمیابی ساختگی که سرمایهداران و بازرگانان محتکر، با تسلط بر جریان عرضه و تقاضا، آن را ایجاد میکنند. این شیوههای انحصاری را، مطهری نیز مردود و نامشروع میشمارد: از نظر اسلام،
تشکیل تراست قطعا ممنوع بوده و تشکیل کارتل چون به منظور ایجاد تضییق و بازار سیاه از لحاظ فروشنده است، ممنوع است.
اینها همه میتواند نشاندهنده اهمیت شناخت و نقد نظام سرمایهداری برای تدوین الگویی برآمده از واقعیتهای موجود اقتصاد خودی در صحنه داخلی و خارجی در برنامه ششم توسعه باشد که بر پایه محورهای سهگانه اقتصاد مقاومتی، پیشتازی در عرصه علم و فناوری و مقاومسازی فرهنگی تنظیم شده است تا با تحقق اهداف برنامه ششم، به ارائه الگویی برآمده از تفکر اسلامی در زمینه پیشرفت که بهکلی مستقل از نظام سرمایهداری جهانی است، کمک کند.
* استاد دانشگاه
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تین نیوز در وب منتشر خواهد شد.
تین نیوز نظراتی را که حاوی توهین یا افترا است، منتشر نمیکند.
پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.
انتشار مطالبی که مشتمل بر تهدید به هتک شرف و یا حیثیت و یا افشای اسرار شخصی باشد، ممنوع است.
جاهای خالی مشخص شده با علامت {...} به معنی حذف مطالب غیر قابل انتشار در داخل نظرات است.