خط آهن شلمچه – بصره حلقه مفقوده تجارت

به گزارش تین نیوز به نقل از بازار،  از حدود دو دهه پیش و از زمان سرنگونی صدام حسین و روی کار آمدن حاکمان جدید در عراق که عمدتا جزو گروه های اپوزیسیون در زمان صدام حسین بودند، روابط حسنه و به نوعی راهبردی میان تهران و بغداد شکل گرفته است.

ایران اولین کشور منطقه بود که شورای حکومتی عراق پس از سرنگونی صدام را تایید کرد و بعد از تشکیل دولت موقت به رهبری «ایاد علاوی» در ۸ تیرماه ۸۳ جزو پیشگامانی بود که به این دولت تبریک گفت و نماینده دیپلماتیک خود را از سطح کاردار به سفیر ارتقا داد.

جمهوری اسلامی ایران در طول بیست سال گذشته با همه دولت های موقت، گذار و انتخابی عراق همکاری و مشارکت مناسب و مطلوبی را دنبال کرده و حاصل این روابط امروز در سطح تبادلات تجاری، همکاری های اقتصادی، گردشگری دینی و سیاحتی و درمانی بین دو کشور به شکل مثبتی منعکس شده است. بر اساس آمار سالانه ۵ میلیون نفر از دو کشور برای گردشگری دینی یا سیاحتی و یا درمان در حال رفت و آمد فی مابین هستند.

بعد از ۴۰ سال از روابط پرفراز و نشیب بین ایران و عراق اکنون این دو کشور یکی از بهترین شکل روابط فی مابین را در منطقه ترسیم کرده اند که به اعتقاد رهبران آن ها می تواند الگویی برای روابط سایر کشورهای منطقه باشد و در واقع تعاملات میان دو کشور پس از چهار دهه کش و قوس و جنگ و ویرانی و تحریم و تنش و مراودات و تبادلات اقتصادی به حدی از پختگی رسیده که دیگر هیچ عامل و اتفاقی نمی تواند آن را به خانه اول برگرداند.

ایران علاوه بر آنکه عراق را شریکی راهبردی قلمداد میکند، همواره طی سال ها به دنبال توسعه مبادلات تجاری با این کشور به اشکال مختلف از جمله اعزام و میزبانی از هیات های تجاری، برگزاری کمیسیون های مشترک اقتصادی، برپایی نمایشگاه های تخصصی و غیره در عراق بوده است. به تازگی نیز مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه ایران سفری به عراق داشته و با رئیس جمهوری این کشور عبداللطیف جمال رشید دیدار و گفت و گو کرده است.

عبداللطیف رشید در این دیدار با اشاره به عمق روابط تاریخی میان عراق و ایران بر ضرورت تحکیم این روابط در عرصه های مختلف و به نفع دو کشور دوست تاکید کرد. وی هم چنین خواستار ارتقای سطح همکاری دوجانبه شد و از نقش ایران و باقی ماندن آن در کنار عراقی ها در دوران دیکتاتوری و پس از آن در زمان جنگ با داعش تقدیر کرد.

صفری نیز در این دیدار با تاکید بر تمایل و اشتیاق دولت و ملت جمهوری اسلامی برای تحکیم پیوندهای ارتباطی و همکاری با عراق در زمینه های مختلف، به نحوی که منافع عالی دو کشور و ملت همسایه را تامین کند، گفت که کمیته مشترک اقتصادی میان عراق و ایران دیدارهای خود را طی چند روز برگزار خواهد کرد و همه قضایای مورد علاقه مشترک را مورد بررسی قرار خواهد داد.

تیر ماه امسال نیز محمد الشیاع السودانی نخست وزیر عراق در جریان سفر خود به تهران با رئیس جمهوری ایران ابراهیم رئیسی دیدار و گفت و گو کرد. وی در این دیدار گفته بود ایران در عرصه تعاملات خارجی عراق جایگاهی ممتاز و عالی دارد و روابط دو کشور به شکل مطلوب و رضایت بخشی در حال گسترش است

رئیسی نیز در این دیدار اعلام کرده بود: ایران به دنبال توسعه تبادلات با عراق در عرصه های مختلف تجاری و انرژی است. «روابط جمهوری اسلامی ایران با عراق، روابطی متفاوت و ممتاز است و تقویت و تعمیق روابط دوجانبه باید به گسترش و ارتقای سطح تعاملات منطقه ای و بین المللی در راستای استقرار هر چه بیشتر صلح و ثبات در منطقه و جهان بیانجامد.»

السودانی در شرایطی تهران را به عنوان سومین مقصد سفر خارجی خود برگزید که عراق با چالش های متعددی در داخل و خارج از جمله مبارزه با بیکاری؛ کاهش میزان فقر؛ مبارزه با فساد؛ بهبود سطح ارائه خدمات به مردم؛ اصلاح اقتصاد و تامین و تضمین امنیت و ثبات داخلی و مرزی کشور مواجه است.

در واقع سفر السودانی به ایران در شرایطی رقم خورد که جهت گیری و راهبرد دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی بر اساس اصل گسترش روابط با همسایگان و رویکردی شرق محور بنا نهاده شده و عراق دراین راهبرد جایگاه کلیدی دارد.

بدیهی است که نزدیکی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی اکثریت مردم در عراق با ایران این فرصت را فراهم می کند تا ضمن ارتقای سطح روابط دیپلماتیک دو جانبه، گام بزرگی در راستای دستیابی به منافع ملی کشور برداشته شود. از طرفی طی چند سال اخیر نقش مؤثر ایران در حل و فصل بحران های منطقه به ویژه در مبارزه با داعش و تروریسم در کشورهای منطقه در بیرون راندن و شکست تروریست ها و داعش در عراق نیز خود از عوامل کلیدی تقویت هر چه بیش تر روابط استراتژیک دو کشور بوده است.

تحولات عراق نه تنها در امنیت عراق نقش دارد بلکه برای ثبات و امنیت منطقه و همسایگان نیز حائز اهمیت است. بنابراین همکاری و منطقه گرایی می تواند عاملی مهم در ایجاد صلح و ثبات بین المللی تلقی شده و توسعه اقتصادی را به همراه داشته باشد.

روابط سیاسی ایران و عراق باوجود تحولات سیاسی داخلی عراق و حکمرانی بی ثباتی و ناامنی های مستمر همواره از یک پایداری نسبی برخوردار بوده است و حتی در دوران دولت مصطفی الکاظمی نیز این روابط به سطح تیرگی و یا دلخوریهای راهبردی سوق پیدا نکرد. جمهوری اسلامی ایران نیز با عنایت به نگاه منطقی و معقولی که به روابط راهبردی ایران با کشور عراق دارد همواره بر تداوم، توسعه و تحکیم روابط با این کشور تاکید داشته است و درحوزه دیپلماسی و میدان درحمایت از دولت و مردم عراق سنگ تمام گذاشته است و با وجود تحمل به هزینه های فراوان هیچگاه از راهبرد گفتمان مقاومت و همسایه محور در تعامل با بغداد که از نظر ژئوپلتیک، ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک برای ایران عدول نکرده است و عراق را بخشی از منظومه مقاومت دانسته که حلقه محوری عمق استراتژیک ایران را تشکیل می دهد.

تعاملات اقتصادی - تجاری ایران و عراق

آمارهای اتاق بازرگانی نشان می دهد که در هفت ماهه ابتدایی ۱۴۰۱، حدود ۱۱.۵ میلیون تن کالا به ارزش حدودا چهار میلیارد دلار از ایران به عراق صادر شده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از نظر وزنی افت ۴۲ درصدی و از نظر ارزشی کاهش ۲۷ درصدی داشته است. میزان واردات ایران از عراق نیز از نظر ارزشی کاهش ۸۲ درصدی را نشان می دهد و این در حالی است که مقام های ایران چشم انداز ۳۰ میلیارد دلاری را برای تعاملات اقتصادی با عراق در نظر گرفته اند.

به گفته جهانبخش سنجابی دبیرکل اتاق ایران و عراق طی بیست سال گذشته ترکیه به جز یکی دوسال شریک بالاتری برای عراق در مقایسه با ایران بوده است و ایران در بهترین حالت شریک سوم عراق بوده و جایگاه اول یا دوم همواره در اختیار ترکیه یا چین بوده است.

ایجاد تغییرات اساسی در تجارت با عراق از ملزومات توسعه تعاملات اقتصادی با این کشور است و نخستین گام در این فرایند تقویت زیرساخت ها است، زیرا عمده تجارت ایران و عراق از طریق بازارچه صورت می گیرد و بخش کمتری شامل تجارت از طرق مرزهای رسمی است. در واقع تجار ایرانی باید از فروش دم کارخانه ای و تجارت پیله وری به سمت ایجاد شرکت های بزرگ برای تامین و توزیع کالاهای داخلی کشور حرکت کنند. از سوی دیگر ظرفیت تولید و تجارت مشترک میان دو طرف باید افزایش یابد.

سطح تعاملات اقتصادی ایران و عراق ۱۲ برابر روابط اقتصادی ایران با ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپاست. به عبارتی تبادلات تجاری ایران با ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا به اندازه مناسبات یک ماه ایران و عراق هم نیست. این در حالی است که در عراق برخی کشورهای رقیب ایران هم زمان ۲۲ وابسته اقتصادی در سفارت خانه هایشان دارند اما ایران یک وابسته اقتصادی دارد. این درحالی است که ایران ۱۵ مرز آبی و خاکی با کشور همسایه عراق دارد که نیاز به ساماندهی دارند.

اما تبادلات اقتصادی این دو شریک راهبردی سویه دیگری نیز دارد و آن بخش انرژی است. ایران سالیانه ۱۲۰۰ مگاوات برق به عراق صادر می کند اما در زمان کمبود این میزان به ۲۰۰ مگاوات می رسد.

افزون بر این، عراق از ایران روزانه بیش از ۷ میلیون متر مکعب گاز دریافت می کند. اما در اوایل بهمن ماه وزارت برق عراق در بیانیه ای با اعلام توقف در واردات گاز عراق اعلام کرد که این وقفه در واردات گاز که به مدت ۱۲ روز طول کشیده به گفته طرف ایرانی به دلیل تعمیر و نگهداری خطوط لوله انتقال گاز بوده است.

کمی بعد و در تاریخ ۱۸ بهمن محمدرضا جولایی مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران با تاکید بر اینکه روند صادرات گاز ایران به عراق از سرگرفته شده است، گفت: کاهش صادرات گاز به این کشور با توافق قبلی و به صورت برنامه ریزی شده در روزهای قبل انجام گرفته است. به گفته وی قطع جریان گاز به سمت عراق یک موضوع کاملا فنی است و تا چند روز آینده به روال عادی بازخواهد گشت.

ترکیه، همسایه ای که بازار عراق را از ایران ربود

طی ماه های اخیر تجار و فعالان اقتصادی حوزه عراق بارها نسبت به از دست دادن بازار صادراتی عراق و کم رنگ شدن نقش ایران در این بازار هشدار داده بودند و این در حالی است که ترکیه توانسته جای پای خود را در این کشور محکم کند و سهم قابل توجهی از بازار عراق را در اختیار گیرد و به رغم تمرکز مسؤولین و دولت ها بر صادرات به کشورهای همسایه و منطقه به ویژه در دوره تحریم ها این موضوع حل نشده باقی مانده است. با کاهش صدور کالا به این عراق زنگ خطر از دست دادن مهم ترین بازار صادراتی همسایه به صدا درآمده است. بازگرداندن این بازار مستلزم حمایت از صادرات، اعطای مشوق های صادراتی و تسهیل تجارت آزاد با عراق است.

آذر ماه سال جاری روزنامه دیلی صباح ترکیه نوشت که این کشور قصد دارد در سال ۲۰۲۳ صادراتش به عراق را به ۱۶ میلیارد دلار برساند. به گفته این روزنامه طی ۱۱ ماه ابتدایی سال گذشته میلادی حجم صادرت ترکیه به عراق به حدود ۱۲.۶ میلیارد دلار رسیده است. میزان صادرات ترکیه به عراق در سال ۲۰۲۱ به ۱۱.۲ میلیارد دلار رسید که بررسی ارقام میزان صادرات ترکیه به عراق طی دو سال اخیر حاکی از رشد ۲۵ درصدی است و بنابراین جاماندن ایران از سهم بازار صادراتی عراق در حالی که این کشور همچنان صدرنشین جدول صادراتی ایران محسوب می شود مساله ای است که نباید به سادگی از آن عبور کرد.

در حالی که بازرگانان ایران منتظر مراجعه خریدار عراقی برای سفارش کالا و خرید از صادرکننده ایرانی هستند صادرکنندگان ترک در این کشور نمایندگی و دفتر فروش تاسیس و به دنبال رصد بازار و تولید مطابق با سلیقه عراقی ها هستند. این در حالی است که ابراهیم محمدرضا زاده رایزن ایران در عراق، بر لزوم حضور فیزیکی بازرگانان در این کشور تاکید دارد و می گوید: حاشیه سود را کسی در عراق می برد که در این کشور حضور دارد و ارتباط موثر با بازار می گیرد؛ کاری که ترکیه در حال حاضر انجام می دهد و نتیجه آن صادرات پنج برابری این کشور به عراق است.

آمار تجارت ایران با عراق نشان می دهد محصولات کشاورزی، دامی و غذایی، مصالح ساختمانی، محصولات پترو پالایشگاهی، لوازم الکترونیکی، تجهیزات پزشکی و دارو، خودرو و لوازم یدکی، پوشاک، کیف، کفش، محصولات آهنی و خشکبار از عمده ترین کالاهای صادراتی به عراق است. هم چنین ایران از عراق در سال گذشته کالاهای اساسی مثل گندم، جو، روغن، ذرت، سویا، لاستیک، کاغذ، حبوبات، ماشین آلات، ضایعات فلزات، لوازم خانگی، تجهیزات الکترونیکی و دستگاه های سنجش وارد کرده است.

ویژگی بسیار مهم و مثبت در خصوص بازار عراق این است که هر کالا و محصولی اعم از ظروف پلاستیکی تا پروژه های نیروگاهی در این بازار قابل عرضه است و خریدار دارد. از طرفی برتری امتیازات ایران در تجارت با عراق از جمله نزدیکی جغرافیایی، قرابت فرهنگی، سطح تکنولوژی و دیگر موارد نسبت به رقبای خود چشم گیر است و حل این مشکل نیاز به تسهیل صادرات، حذف تشریفات زائد گمرکی، حمایت از فعالان اقتصادی در خصوص ارائه وام و ضمانت نامه بانکی و سایر موارد دارد.

پروژه خط ریلی شلمچه – بصره؛ حلقه مفقوده تجارت ترانزیتی دو کشور

یکی از حلقه های مفقوده در تعاملات تجاری و ترانزیتی کشور اتصال راه آهن ۳۲ کیلومتری شلمچه-بصره است. این مسیر درواقع شامل مسیر تهران- خرمشهر – شلمچه- بصره است که ۳۲ کیلومتر آن فاقد ریل است. از راهگذر شلمچه- بصره به عنوان یکی از تکمیل کننده های کریدور شرق به غرب یاد می شود. راه اندازی این خط آهن پس از گذشت بیش از ۱۰ سال، همچنان با اما و اگرها و کش و قوس های فراوان همراه است.

مرداد ماه سال جاری سید میعاد صالحی مدیر عامل راه آهن ایران گفت: این مسیر را به صورت ترکیبی خواهیم ساخت، یعنی مسافرین از تهران تا شلمچه با قطار و از شلمچه با اتوبوس به بصره می رسند و مجددا از بصره با قطار به کربلا خواهند رسید. به گفته وی غیر از عملیات ساخت ریل اقدامات دیگری چون مین روبی ۱۶ کیلومتر از بصره نیز برای اجرایی کردن این پروژه لازم است.

اتصال خط راه آهن خرمشهر به بصره یکی از خطوط ترانزیتی مهم در بین کشورهای ایران، سوریه و عراق است که درآینده به استان الانبار امتداد خواهد یافت و با عبور از استان دیرالزور سوریه به بنادر سوریه در دریای مدیترانه خواهد رسید. عملیاتی سازی این کلان پروژه استراتژیک یکی از تدابیر راهبردی است که تاثیرات بسیار تعیین کننده ای در حوزه اقتصاد، امنیت و تعاملات فرهنگی به جا خواهد گذاشت و ایران نیز باید با هماهنگی ظرفیت های دیپلماسی و میدانی به تقویت، پایداری این طرح راهبردی اهتمام ورزد.

نتیجه

ایران و عراق دو کشور با جایگاه راهبردی در عرصه روابط بین الملل هستند که تعامل و هم پیمانی آنها نقش منحصر به فردی در شکل دهی معادلات سیاسی و امنیت آینده در منطقه و حتی در جهان خواهد داشت.

از این رو ایران به عنوان بازیگری که بزرگترین نقش تاریخی در حوزه تامین و تضمین امنیت و استقلال عراق در دو دهه گذشته داشته است، درچارچوب نگاه راهبردی هیبریدی که به متحد منطقه ای خود دارد، توافقات نظامی و امنیتی مطمئنی را در حوزه مبارزه با تروریسم، قاچاق موادمخدر و... با عراق به انجام رسانده است و در شرایط مختلف نیز صداقت خود را برای دولت و جامعه عراق به اثبات رسانده است.

با توجه به عمق روابط استراتژیک میان تهران و بغداد لازم است اقدامات مورد نیاز برای توسعه صادرات به این کشور نیز برداشته با با رفع موانع موجود شاهد شکوفایی مراودات اقتصادی میان دو طرف باشیم که نیازمند مواردی چون حمایت صندوق صادرات از صادرکنندگان خرد، تشویق بخش خصوصی به ورود قوی تر در بازار عراق و تقویت بخش رایزنی اقتصادی ایران در عراق برای آگاهی از نیازهای جامعه و ارسال کالاهای هدف به این بازار است.