داستان پایتخت؛ داستان تهران

ماهنامه سرزمین من در ویژه نامه تهران ۳۶۰ خود (منتشر شده در فروردین ۹۶)، گزارشی درباره تاریخ تهران منتشر کرده و در آن آورده است: «تهران در پای کوه اسطوره ای دماوند و دامنه کوه های البرز شکل گرفته است؛ جایی که یکی از شهر های باستانی ایران یعنی ری با چند هزار سال سابقه در آن قرار دارد. نام ری یا «راگا» که یکی از چهار شهر مهم ایران در دوره باستان بود، در اوستا و کتیبه بیستون به عنوان یکی از مهم ترین ایالت های ایران برده شده است. در دوران باستان، ری دو بخش مهم «ری بالادست» یا «ری برین» و «ری پایین دست» و «ری زیرین» داشته است. روستای کوچک تهران در شش کیلومتری ری برین، در بخش شمالی قرار داشت که دروازه معروف «زاد مهران» به آن سمت می رفت. این دروازه حدودا در جایی قرار داشت که امروزه به عنوان «پل سیمان» و «امامزاده عبدالله(ع)» می شناسیم و می گویند متعلق به یکی از مهم ترین خانواده های ایرانی یعنی خاندان «مهران» بوده است؛ خانواده ای که تا پیش از کشته شدن «بهرام چوبین» یکی از مشهورترین اعضای آن به دستور شاهان ساسانی، مهم ترین خانواده از هفت خاندان حکومتگر ایرانی بوده است. رونق ری از قرن ششم هجری در اثر حمله مغول و جنگ های متعدد کاهش یافت و این شهر رو به ویرانی رفت. حالا وقت آن بود که سکه اقبال روستای کوچک تهران رونق گیرد.

اولین اشاره ها
تهران، نخستین بار در تذکره های قرن سوم هجری با نام «ابوحماد طهرانی» دیده می شود. قدیمی ترین کتابی هم که به اسم تهران اشاره کرده، «تاریخ بغداد» نوشته «خطیب ابوبکر احمد بغدادی» است. در«فارسنامه» نوشته «ابن بلخی» هم در تعریف از شهری به اسم «اردشیر خوره» فارس، به انار آن شهر اشاره و انارش را به انارهای تهران مقایسه کرده است. از این جاست که تهران در آثاری چون «فتوح البلدان» نوشته «بلاذری»، «مسالک و الممالک» اثر «ابن خردادبه» و «صوره الارض» نوشته «ابن حوقل» از آن به عنوان «تهران ری» یاد می شود. بلعمی در تاریخ خود از منطقه ای به اسم مهران یاد می کند که متعلق به سردار قباد ساسانی بوده و در شمال ری قرار داشته است؛ منطقه ای که دکتر «حسین کریمان» آن را حدود سه راه ضرابخانه در خیابان شریعتی، دقیقا در جایی می داند که در حال حاضر تقاطع خیابان پاسداران و بزرگراه همت است و حسینیه ارشاد در آن جا قرار گرفته است. «اصطخری» هم در «مسالک و الممالک» خود، از روستایی به اسم «بهزان» و «قصران» یاد می کند که علامه قزوینی آن را همین تهران امروزی می داند. «یاقوت مستعصمی» هم در «معجم البلدان» از بهزان یاد می کند که خود از آن گذر کرده و در شش کیلومتری شمال ری قرار داشته است. «دخویه» مستشرق شناخته شده معتقد است که این بهزان همان طهران است که در طول تاریخ به خاطر شیوه ساخته شدن این شهر تبدیل به تهران شده است.

صفویان و حصار شهر
تهران از قرن هشتم هجری حرکت خود را از یک قریه کوچک به سمت توسعه یافتن آغاز کرد؛ ۲۰۰ سال قبل از این که شاه تهماسب به تهرانِ ری برسد و حصار مشهور تهران را به دور تهران بکشد. «غازان خان» هم در راه شمال چند هفته ای در تهران اتراق کرده است؛ بر اساس نوشته «خواجه رشیدالدین فضل الله» در «جامع التواریخ»، خان مغول به جای رفتن به ری ترجیح داد در تهران اقامت کند. در سال ۸۰۶ قمری نیز «کلاویخو» سیاح مشهور از تهران دیدن کرد؛ منطقه ۱۲ تهران امروز، از این دوران که مقارن با حکومت گورکانی است، یادگارهای چون در بقعه سیداسماعیل(ع) و صندوق منبت کاری امامزاده یحیی(ع) را  به یادگار دارد.

با به قدرت رسیدن صفویه، اهمیت تهران که حالا از سمت شرق و غرب کمی بزرگ تر شده بود، بیشتر شد. جنگ با «عبیدالله خان ازبک» در خراسان باعث شده بود تا دومین شاه صفویه در مسیر پایتخت خود قزوین به خراسان، در تهران نفسی تازه کند. از سوی دیگر «سیدحمزه(ع)» جد بزرگ صفویان نیز در ری که کم کم داشت رونقش را از دست می داد، دفن بود و این دلیل خوبی بود که تهرانی را که تازه نفس و رو به پیشرفت بود آباد کنند. از آن جایی که راهزنان باعث شده بودند تا این شهر به صورت زیرزمینی ساخته شود، شاه تهماسب به فکر نجات این شهر افتاد. به گفته نویسنده کتاب «بستان السیاحه»، او در سال ۹۶۱ قمری به معماران مشهور قزوین و تهران دستور داد تا علاوه بر ساختن یک بازار، حصاری به دور تهران بکشند و برج و بارویی برای آن به وجود آورند. نکته جالب این است که بخش اصلی این حصار یعنی دیوار جنوبی که حالا یک تکه از دیوار آن باقی مانده است، از خیابان مولوی امروزی در منطقه ۱۲ می گذشت.

نادر به تهران می آید
نخستین بناهایی که در تهران ساخته شد، حمام و تکیه و مدرسه خانم بود که به دستور «مهین بانو» خواهر شاه تهماسب ساخته شد. مدرسه خانم در حمله افاغنه ویران شد اما حمام خانم تا روزگار ما باقی ماند و آخرین یادگارش در بازارچه «نایب السلطنه» قرار گرفته است.
تهران در دوران شاه عباس بار دیگر بر سر زبان ها افتاد. او در یکی از سال های سلطنتش تصمیم گرفت تا از اصفهان راهی مشهد شود تا «عبدالمومن ازبک» که با همراهی خوانین ماورالنهر، خراسان و مشهد را محاصره کرده بود، به عقب براند. شاه عباس در مسیر رفتن به خراسان، به تهران رسید و هنوز خستگی راه از تنش به در نرفته بود که گرفتار بیماری سختی شد. این بیماری که چند ماهی او را درگیر خود کرد، باعث شد وقتی از دروازه خراسان خارج می شد، پشتش را به شهر کرد و آن را با ساکنانش نفرین کرد که هر کسی از خارج این شهر وارد شود و شب در آن بیتوته کند، دچار این خاک شود و از آن رهایی پیدا نکند؛ نفرین عجیبی که در سال های بعد برای خیلی ها اتفاق افتاد. خود شاه عباس هم بعدها با این شهر مهربان شد و برایش نخستین بیگلربیگی و حاکم را انتخاب کرد و در ادامه ساخت وسازهای جد بزرگش، در باغ بزرگ گلستان ساختمانی برای اقامت خانواده سلطنتی ساخت و چنارهای زیادی را در این شهر کاشت. تهران شاه عباس، بر اساس آنچه در منابع تاریخی آمده، شهری سرسبز با باغ های متعددی بود که به واسطه هوای چهار فصلش، جای مناسبی برای زندگی کردن بود.

«پیترو دلاواله» جهانگرد مشهور ایتالیایی درست در همین زمان از تهران گذشت و در سفرنامه اش از باغ های سرسبز تهران یاد کرد، اما آنچه چشم دلاواله را گرفت، چنارهای تهران بود: «چنان که اسلامبول را به واسطه زیادتی درخت های سرو به سروستان می شناسند، تهران نیز باید به چنارستان مشهور شود.»

چندین سال بعد زمانی که محمود افغان به سمت مرکز ایران حمله کرد، بعد از سقوط اصفهان و کشتن شاه سلطان حسین صفوی، به سمت تهران آمد و شهر را محاصره کرد. مردم شهر در مقابل سپاه محمود افغان مقاومت کردند اما در نهایت شهر سقوط کرد. دولت افاغنه گرداگرد محله ارگ در داخل تهران، حصاری ساختند که دو دروازه داشت؛ یکی در جنوب به سمت بازار باز می شد و یکی دیگر در شمال در داخل حصار اصلی که بعدها دروازه دولت نام گرفت. نادر شاه بعد از به قدرت رسیدن از خراسان به سمت اصفهان رفت و اشرف افغان برای مقابله با او از اصفهان به طرف تهران آمد و بعد از نبردی خونین قبل از فرار، دست به قتل و غارت مردم شهر زد. نادر بعد از نجات شهر از دست آنها، شاه تهماسب سوم را با شش هزار نفر نگهبان در تهران گذاشت و به سمت اصفهان رفت.

پایتخت ناکام وکیل
تهران در زمان سلطنت کریمخان، هنوز حدودش به همان حصار شاه تهماسبی خلاصه می شد، اما کریمخان تصمیم گرفت تا به وضعیت تهران برسد؛ پس دست به ساخت ساختمان های تازه ای در تهران زد. در میان سال های ۱۱۶۸ تا ۱۱۷۲ قمری تهران چندین بار در جنگ میان کریمخان و محمدحسن خان قاجار دست به دست شد. کریمخان در یکی از دفعاتی که تهران را گرفت، به این شهر آمد و در شمیران اقامت کرد؛ چنان که در مرات البلدان ناصری نوشته شده: «در تابستان ۱۱۷۲ که به واسطه بدی هوای تهران، کریمخان به شمیران رفت، حکم کرد که در غیابش عمارت سلطنتی و دیوانخانه بزرگ و باغ جنب دیوانخانه و یکدستگاه حرم خانه در تهران بنا کنند.»

دارالخلافه قاجار
آقامحمدخان قاجار همان شبی که کریمخان نفس آخرش را می کشید، از شیراز خارج شد و به سمت استرآباد یا گرگان که محل ایل قاجار بود، حرکت کرد تا آنها را برای فتح ایران آماده کند. او در سر راه گرگان، تصمیم خودش را گرفته بود که تهران را به عنوان مرکز حکومتش انتخاب کند. تهران برای آقامحمدخان اهمیت زیادی داشت و به همین دلیل هم وقت زیادی را صرف گرفتن تهران کرد. او که پیش تر با لقب «خان قاجار» در ساری، سلسله قاجار را رسمیت داده بود، در نخستین روز سال ۱۱۶۱ خورشیدی برابر با ذی القعده ۱۲۰۰ قمری در کاخ گلستان به تخت نشست و تهران «دارالسلطنه» شد تا بعدها نام «دارالخلافه» به خود بگیرد. تاریخ تهران از دوران فتحعلی شاه تا پایان دوران قاجار، با شیب کندی به سمت گسترش پیش رفت. این شهر با همان قد و قامت شاه تهماسبی به دومین پادشاه قاجار سپرده شد تا او دو محله نگارستان و دروازه شمیران را به آن اضافه کند.

اما تهران عصر ناصری تنها به لحاظ وسعت گسترش نیافت؛ از مرزهای شاه تهماسبی و فتحعلی شاهی گذشت و با نگاه به کشورهای دیگر نخستین قدم ها را به سمت مدرنیته هر چند ناقص برداشت و  به تهرانی رسید که ما امروز بخشی از آن را می شناسیم. پیشرفتی که تنها منحصر به گسترش طولی و عرضی شهر نبود و به تأسیس و ساخت بناهای شهری و بنیان های اجتماعی در پایتخت منتهی شد و شهر را به تهرانی تبدیل کرد که دیگر دنباله روی شهرهایی چون تبریز و اصفهان و شیراز نبود و خودش به عنوان سر جریان تغییرات در کشور قرار گرفت و در کمتر از  ۳۰ سال، با فاصله بسیار زیادی شهر اول کشور شد.

توسعه بی رویه پایتخت
با این همه توسعه بی رویه تهران از آبان ماه سال ۱۳۰۴ و زمان پهلوی اول  شتاب گرفت. رضاخان بر خلاف شاهان قاجار، تغییر شکل و گسترش تهران را با زور ادامه داد. شاید همین عاملی شد تا مدرنیته آرام تهران به ناگهان تبدیل به گسترشی افسارگسیخته شود؛ گسترشی که با تخریب دروازه های شهر به دستور رضاخان آغاز شد. حالا تهران به ازای هر بنای مدرن و تازه، یک محله جدید پیدا می کرد و از چهار طرف به اجزای دیگر دشت تهران می رسید. شاید بارزترین جزء این شهر، دانشگاه تهران بود که در مرز غربی شهر در جلالیه ساخته شد و تهران را از دروازه قزوین به سمت غرب ممتد کرد. روند گسترش تهران با حمله متفقین به ایران و خلع رضاخان از سلطنت کمتر شد تا بعد از ملی شدن صنعت نفت بار دیگر با شتابی غیر قابل کنترل به سمت گسترش برود. توسعه تهران از نیمه دهه ۳۰ با الگوی نصفه نیمه صنعتی شدن ایران در تهران اجرایی شد و باعث شد تا گسترش شهری با الگوی غربی پیش برود. شهری که با تمرکز همه امکانات مملکتی و رفاهی با سیل جمعیت مهاجر روبه رو شد. مهاجرانی که احتیاج به فضای تازه برای سکونت داشتند و کم کم تهران برای اقامت شان کوچک تر می شد. در چنین موقعیتی بود که تهران از ارتفاع هم بالا رفت و ساختمان هایش به آسمان سر ساییدند و مهار شهر برای گسترش از دست همه در رفت و به شهری تبدیل شد که امروز میراثش به ما رسیده است.»