تعاریف و اصطلاحات تخصصی رایج در شبکه ریلی

صنعت ریلی مانند هر صنعت دیگری دارای اصطلاحات و تعاریف مختص به خود است. یکی از این تعاریف رایج در شبکه ریلی مقررات عمومی در بخش سیر و حرکت می باشد. 

در این بخش می توانید با اصطلاحات رایج در مقررات عمومی سیر و حرکت شامل بخش های تخصصی و عناوین و مشاغل این حوزه بیشتر آشنا شوید.

اصطلاحات تخصصی حمل و نقل ریلی همراه با تعاریف

مقررات عمومی سیر و حرکت

تعریف: مقررات عمومی سیر و حرکت مجموعه ای مشتمل بر دستورالعمل های فنی و ایمنی است که در رابطه با وظایف مامورین (اعم از مامورین راه آهن و شرکت های غیردولتی مرتبط با بخش حمل و نقل) و نحوه عملیات و نظارت آنان بر امور سیر و حرکت قطارها و سایر وسائط نقلیه راه آهن و تامین ایمنی سیر آنها و نیز سلامت کارکنان راه آهن و بخش های غیر دولتی و همچنین مسافرین تدوین گردیده است.

ماده 1- وظایف عمومی:

1-1- کلیه کارکنان اعم از کارکنان راه آهن و بخش غیردولتی مرتبط با امور سیر و حرکت قطارها و وسایط نقلیه ریلی، از هر صنفی که باشند بایستی در حفظ و سلامت مسافران و مامورین راه آهن، حفظ و نگهداری و ایمنی وسائط نقلیه و محمولات آنها و همچنین اموال راه آهن که دراختیار دارند کوشا باشند و برای تامین این منظور با کمال علاقه مندی از دستورالعمل ها و مقررات مربوط به وظایف و روش های اجرایی عملیات آنان پیروی نموده و به اجرا  گذارند.

تبصره 1: در این مقررات بکارگیری عنوان ((مامورین یا کارکنان)) کلیه نیروهای راه آهن یا شرکتهای غیردولتی که به نحوی از انحاء عهده دار وظایفی از امور سیر و حرکت می باشند را شامل می گردد.

1-2- کلیه مامورینی که در امور سیر و حرکت قطارها انجام وظیفه می نمایند ، باید طی دوره های آموزشی تئوری و عملی با مفاد مقررات و دستورات ایمنی سیر و حرکت آشنا گردیده و صلاحیت اجرای صحیح آنها را کسب نمایند و همواره یک نسخه از آن را در اختیار داشته باشند.

1-3- تشریک مساعی از اهم وظایف ماموران بوده و موظفند از هرگونه بی نظمی در امور حرکت قطارها و سایر وظایف مربوطه خودداری و جلوگیری نمایند.

1-4- کلیه ماموران موظفند با کمال هوشیاری و به موقع در محل کار حاضر و در حین انجام وظیفه شئونات اداری و اسلامی را رعایت نمایند و از به کارگیری تلفن همراه، تبلت و رایانه همراه در حین انجام وظیفه خود داری نمایند.

1-5- مامورانی که از طرف راه آهن یا شرکت های خصوصی به آنها لباس متحدالشکل و سایر وسایل حفاظت فردی  (کفش و کلاه ایمنی و…) تحویل می گردد موظفند در حین انجام وظیفه از لباس و علایم مشخص مربوطه استفاده نمایند. سایر ماموران نیز باید در ساعات خدمت در محوطه کار با لباس مرتب و تمیز انجام وظیفه نمایند.

ماده 2- ایستگاه

محوطه ای است محدود به مجموعه ای از سوزن ها و خطوط به هم پیوسته که در آن ساختمان های اداری و مسکونی و سکوهای بار و مسافر و سایر تاسیسات قرار دارد و محل توقف، تنظیم، قبول، اعزام و عملیات مانور و سبقت و تلاقی قطارها و سایر وسایط نقلیه راه آهن می باشد و همچنین در آن امور مربوط به قبول و تحویل بار و توشه و سوار و پیاده شدن مسافران انجام می گیرد که برحسب موقعیت و میزان فعالیت درجه بندی گردیده است و دارای محدوده مشخص و معینی می باشد.

2-1- در ایستگاه های راه آهن دو خطه که در حد فاصل ایستگاه های آن دو خط جهت رفت و برگشت قطارها احداث گردیده می باید در طرفین حدود ایستگاه های راه آهن دو خطه، سوزن های رابط نصب گردد تا خط اصلی فرد و کلیه خطوط منشعب از آن به امتداد خط اصلی زوج و همچنین خط اصلی زوج و کلیه خطوط منشعب از آن به امتداد خط اصلی فرد اتصال یابد.

2-2- ایستگاه تشکیلاتی: ایستگاهی است که به تناسب جمعیت و موقعیت صنعتی و اقتصادی منطقه و همجواری با شهرها و سازمان های دولتی و بخش های خصوصی احداث گردیده که برای تنظیم و تشکیل قطارها دارای دسته مانور مستقل و پرسنل از قسمت های مختلف سیروحرکت، ناوگان، خط، ارتباطات و علایم الکتریکی و پلیس بوده و مجموعه ای از فعالیت های ترافیکی، دپو، پست بازدید، خط تعمیر، خط، ارتباطات و علایم الکتریکی و امور انتظامی در آن انجام می پذیرد و دارای تاسیسات فنی، سینی دوار یاخط مثلث و خطوط صنعتی و تجاری بوده که ازآن منشعب می گردد.

2-3- ایستگاه نیم بسته: ایستگاهی است که برحسب مقتضیات و به موجب دستور راه آهن سوزن های آن موقتا برچیده شده و فقط توقف قطاربه منظور سوار و پیاده شدن مسافران و قبول و تخلیه توشه مورد استفاده قرار می گیرد. 

2-4- ایستگاه رابط: ایستگاهی است بین چند ایستگاه که برحسب ضرورت و بطور موقت و بدون ایجاد ساختمان و تاسیسات به منظور برقراری ارتباط بین دو یا چند بلاک از محورهای مختلف ایجاد می گردد که فاقد خطوط فرعی بوده و صرفا دارای تعدادی سوزن منتهی به بلاک می باشد که کلیه بلاک ها مجهز به علامت حدود ایستگاه می باشد و حسب مورد بر اساس دستورالعمل خاص کمیسیون عالی سوانح مورد بهره برداری قرار می گیرد.

2-5- توقفگاه: محلی است بین دو ایستگاه که بر حسب ضرورت و احتیاج برای سوار و پیاده شدن مسافران از قطار مسافری یا مختلط طبق برنامه از آن استفاده می شود.

2-6- ایستگاه بسته: ایستگاهی است که بنا به مقتضیات و دستور راه آهن موقتا سوزن ها و علایم آن برچیده شده و قطارها در آن توقف نمی نمایند.

2-7- ایستگاه موقت: محلی است که در مواقع ضروری(سوانح یا انسداد خط) بین دو ایستگاه موقتا دایر می گردد تا بتوان وسایط نقلیه ریلی امدادی را طبق مقررات مربوط به آن محل قبول و یا از آن محل اعزام و یا عمل مبادله را انجام داد.

2-8- ایستگاه اضطراری: به منظور روان سازی ترافیک و افزایش ظرفیت خط، ایستگاه اضطراری بین دو ایستگاه راه آهن درمحور دو خطه در نقطه ای مشخص دایر می گردد که فقط محدود به سوزنهای رابط خطوط زوج و فرد و علایم مربوطه بین دو ایستگاه طرفین می باشد و رعایت موارد ایمنی سیر قطارها در این گونه ایستگاهها از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

ماده 3- حدود ایستگاه

از نظر رفت و آمد قطارها عبارت از علامت های ورودی ایستگاه بوده که فاصله آن از سوزن ورودی به شرح زیر تعیین می گردد.

3-1- در ایستگاه هایی که مجهز به علایم الکتریکی می باشند از علامت چراغ 3 نمای ورودی طرفین ایستگاه.

3-2- در ایستگاه هایی که دارای سیمافور می باشند از سیمافور ورودی طرفین ایستگاه.

3-3- سایر ایستگاه ها از تابلو حدود ایستگاه که در طرفین ایستگاه نصب شده است.

تبصره: حریم راه آهن: عبارت است از اراضی بستر و حاشیه راه آهن که حدود آن طبق قانون ایمنی راه ها و راه آهن تعیین ومشخص گردیده است.

ماده 4- خطوط ایستگاه

مجموعه خطوطی است که در داخل ایستگاه احداث و یا از آن به تاسیسات مجاور ایستگاه منشعب شده باشد و عبارتند از:

4-1- خط اصلی ایستگاه: عبارتست از خطی که در امتداد خط بین دو ایستگاه طرفین واقع شده است.

4-1-2- خطوط اصلی در ایستگاه راه آهن دو خطه عبارت از خطوطی است که در امتداد خط فرد یا زوج بین ایستگاه های طرفین قرار گرفته است. 

4-2- سایر خطوط ایستگاه، خطوط فرعی نامیده شده و بشرح زیر می باشند.

4-2-1- خطوط قبول و اعزام قطارها که عبارت از خطوطی هستند که در کلیه ایستگاه ها برای قبول و اعزام قطارها مورد استفاده قرار می گیرند.

4-2-2- خطوط مانور: خطوطی هستند که در ایستگاه های تشکیلاتی برای تنظیم و تفکیک قطارها (مانور) احداث گردیده اند.

4-3- خطوط انشعاب: خطوطی هستند که از خطوط ایستگاه منشعب و به شرح زیر می باشند.

4-3-1- خطوط صنعتی و تجاری: عبارت از خطوطی هستند که بنا بر احتیاج یا تقاضای شرکت ها، موسسات یا دیگر اشخاص دولتی یا غیر دولتی از خطوط داخل ایستگاه منشعب می شوند.

4-3-2- خطوط تاسیساتی: خطوطی است که برای انجام امور جاری اختصاصی راه آهن و شرکت ها از قبیل خطوط کارخانجات و تعمیرات، آبگیری، سوختگیری، مثلث، دوار، مخازن راه آهن، کارگاههای ریل گذاری و امثال آن احداث می گردد.

4-3-2-1- خطوط انبار: عبارت از خطوطی است که در محوطه انبارهای کالا و توشه و سایر انبارها به منظور تخلیه و بارگیری محمولات واگن ها احداث می گردد و انتهای آن باید مجهز به سپر باشد.

4-3-2-2- خط دوار: خطی است دایره شکل که برای تغییر جهت قطار و سایر وسایط نقلیه ریلی احداث می شود و از داخل خطوط ایستگاه منشعب می گردد.

4-3-2-3- خط مثلث: خطی است مثلث شکل که مانند خط دوار به منظور تغییر جهت وسایط نقلیه مورد استفاده قرار می گیرد.

4-3-2-4- سینی دوار: وسیله ای است که جهت تغییر جبهه لکوموتیو و سایر وسایط نقلیه مورد استفاده قرار می گیرد.

4-3-2-5- پل متحرک: وسیله ای است ریلی با نیروی محرکه برقی که به منظور انتقال لکوموتیو یا واگن و نیز سایر وسایط نقلیه از خطی به خط دیگر مورد استفاده قرار می گیرد.

4-3-2-6- خط کور: خطی است که فقط از یک طرف با یکی از خطوط ایستگاه مرتبط بوده (از این خط بنا به ضرورت می توان برای توقف وسایط نقلیه استفاده و از انسداد خطوط فعال ایستگاه جلوگیری به عمل آورد) و انتهای آن مجهز به سپر مخصوص می باشد.

4-3-2-7- خط فرار: خطی است که صرفا وسایط نقلیه در حال فرار به آن هدایت می شوند و همیشه باید آزاد بوده و در انتهای آن شن و ماسه انباشته شده و طول آن نباید از 18 متر کمتر باشد.

4-3-2-8- خط تامین: خطی است که در دنباله انتهای خطوط طرفین ایستگاه به منظور قبول تلاقی همزمان در سیستم علایم الکتریکی احداث می گردد و دارای شرایط خط فرار نیز می باشد.

4-3-2-9- خط تعمیر: خطی است منشعب از خطوط فرعی ایستگاه تشکیلاتی که به منظور تعمیرات روزانه و جاری واگن ها مورد استفاده قرار می گیرد.

4-3-2-10- خط زوج یا فرد: درمحورهای دو خطه خط سمت راست جهت حرکت وسایط نقلیه ریلی که با افزایش کیلومتر از مبدا توام باشد، خط زوج نامیده شده و خط سمت چپ جهت حرکت وسایط نقلیه ریلی که با کاهش کیلومتر از مبدا باشد، خط فرد نامیده می شود.

4-3-2-10-1- ایستگاه تهران به عنوان مبدا اولیه در هر محوری که از آن منشعب می گردد تعیین و سایر محورهایی که از محور اصلی انشعاب یابند راه آهن بنا به مقتضیات محور جدید تصمیم گیر می نماید، مانند محوربافق کاشمر.

4-3-2-11- خط رابط: خطی است که دو محور مختلف شبکه ریلی رابه یکدیگر متصل می نماید.

4-3-2-12- خط دنباله مانوری: خطی است که به منظور جلوگیری از انتقال مانور به خطوط قبول و اعزام در بلاک و تسهیل عملیات مانور در ادامه خطوط مانوری احداث می گردد.

4-3-2-13- تپه مانوری: محلی است به شکل تپه و دارای خطوط شیب دار که با رهاسازی واگن قابل کنترل بوده و به منظور تسهیل در انجام عملیات مانور و صرفه جویی در نیروی انسانی و نیروی کشش و سرعت در تفکیک و تنظیم واگن ها مورد استفاده قرار می گیرد.

تبصره: ایجاد انشعاب (نصب سوزن) در حد فاصل خط بین دو ایستگاه بطور دایم ممنوع است در صورتی که ضرورت ایجاب نماید با موافقت راه آهن و با رعایت شرایط و دستور العمل خاصی که از طرف راه آهن تعیین می گردد و همچنین نصب سوزن تامین برای مدت محدود و موقت دایر و پس از رفع نیاز برچیده خواهد شد.

ماده 5- شماره گذاری خطوط

5-1- خطوط واقع در محوطه هر ایستگاه اعم از محورها یک خطه یا دو خطه و… به ترتیب از اولین خط مجاور جبهه ساختمان ایستگاه شماره گذاری می شوند. چنانچه در سمت پشت ایستگاه خطوطی باشد شماره آن از شماره بعدی آخرین خط جلوی جبهه ایستگاه، شماره گذاری خواهد شد.

ماده 6- خط بین دو ایستگاه

6-1- قطعه خطی است که دو ایستگاه مجاور را به هم متصل نموده و محدود به علایم حدود ایستگاه می باشد.

6-2- در ایستگاه های محور دو خطه قطعه خطی که در امتداد خط اصلی فرد یا زوج دو ایستگاه مجاور را به هم متصل نماید خط فرد یا زوج بین دو ایستگاه نامگذاری می گردد.

ماده7- بلاک

قطعه خطی است بین دو نقطه که برای تنظیم فاصله زمانی سیر قطارها مشخص می شود به عبارت دیگر بلاک مقدار فاصله ای است که قطاری طی می نماید تا به قطار بعدی اجازه حرکت داده شود.

7-1- در محور دو خطه بنا بر آنکه سیر قطار بین دو نقطه در امتداد خط فرد یا زوج باشد، بلاک فرد یا زوج نامیده می شود.

ماده 8- دوراهی یا سوزن

دستگاهی است که برای تغییر مسیر حرکت وسایط نقلیه راه آهن به خطوط دیگر بکار برده می شود.

8-1- حالت عادی سوزن (Normal): به حالتی از دوراهی گفته می شود که وسایط نقلیه را در مسیر اصلی هدایت نماید.

8-2- حالت معکوس سوزن (Reverse): به حالتی از دوراهی گفته می شود که وسایط نقلیه را به مسیر فرعی هدایت می نماید.

ماده 9- انواع دوراهه یا سوزن

9-1- سوزن الکتریکی: دستگاه دوراهی است که تغییر وضعیت آن توسط برق و الکتروموتور وبافرمان اپراتور مجاز انجام می گیرد.

9-2- سوزن نیمه الکتریکی: دستگاه دوراهی است که از طریق پانل علایم ، قفل آن آزاد شده و تغییر وضعیت آن توسط مامور موظف مجاز انجام می گیرد و تا زمانی که کلید سوزن در پانل و در جای خود قرار نگرفته خطی که سوزن از آن منشعب شده به حالت اشغال می باشد.

9-3- سوزن دستی: دستگاه دوراهی است که تغییر وضعیت آن توسط سوزنبان انجام می گیرد.

ماده 10- (گاباری) 

عبارت است از حد مجاز ابعاد فضایی که وسایط نقلیه راه آهن می توانند از آن عبور نمایند.

ماده 11- برخی از تجهیزات فنی و تاسیسات در محوطه ایستگاه

11-1- دگاژ: آخرین نقطه امن توقف قطارها یا واگنها و سایر وسایط نقلیه ریلی بین دو خط مجاور (منتهی به سوزن) را دگاژ می نامند که حد آن با علامت مخصوصی مشخص می شود.

11-2- ماگنت: قطعه آهنربایی است که درفاصله 150 متری علامت حدود ایستگاه در سیستم های مختلف ما بین دو ریل نصب می گردد و به محض عبور لکوموتیو از روی آن دستگاه، سیگنال لکوموتیو فعال شده و نزدیک شدن به ایستگاه را به لکوموتیوران هشدار می دهد.

11-3- تاسیسات ایستگاه: تجهیزات و دستگاه های مستقر در داخل محدوده ایستگاه که به منظور امور خدمات فنی و رفاهی ایستگاه (سرمایش، برق رسانی، آب رسانی، سوخت گیری و …) احداث گردیده و مورد استفاده قرار می گیرد.

11-4- اطاق علایم: محلی است که کلیه تجهیزات سخت افزاری مربوط به سیستم علایم الکتریکی در آن قرار داشته و ارتباط بین دستگاه های محوطه ایستگاه (چراغ ها، سوزن ها، تراک ها و…) و پانل فرماندهی توسط تجهیزات آن برقرار می گردد که همواره مجهز به قفل و پلمپ می باشد.

11-5- دپومامورین: محلی است که در آن آماده سازی و برنامه ریزی و هماهنگی اعزام لکوموتیوها و مامورین مربوطه انجام می گیرد .

11-6-کفش خط: به منظور مهار واگن های متوقف علاوه بر بستن ترمز دستی از وسیله ای گوه ای شکل به نام کفش خط استفاده می نمایند .

11-7- قفل دستی سوزن: به منظور تثبیت و مهار تیغه سوزن های دستی از وسیله ای به نام قفل دستی سوزن استفاده می گردد و کلید آن در پایان هر کشیک در حضور مسئولین وقت هر ایستگاه بین سوزنبانان تحویل و تحول می گردد.

ماده 12- قطار

قطار عبارتست از یک یا چند لکوموتیو متصل به هم یا متصل به یک و یا چند واگن و این نام موقعی به آن اطلاق می شود که کارکنان مربوطه آن را تحویل گرفته و به علامت مخصوص انتهایی قطار مجهز گردد. به نحوی که در روز و شب به خوبی از سمت لکوموتیوران قابل رویت بوده و در جایگاه خود مستحکم گردد.

12-1- حرکت کلیه وسایط نقلیه ریلی از قبیل درزین، جرثقیل، زیرکوب و غیره که نتوان آن را به آسانی از روی خط بلند نمود تابع مقررات حرکت قطارها می باشند.

12-2- لکوموتیو فرماندهی: به لکوموتیو پیشرو که به یک یا چند لکوموتیو متصل بوده و یا به لکوموتیوهایی که در بین قطار می باشند و با سیستم رادیویی مرتبط می گردد و فرمان حرکت می دهد و لکوموتیوران، قطار را از کابین آن لکوموتیو هدایت می نماید، اطلاق می گردد.

12-2-1- لکوموتیو یدک: به لکوموتیوهایی که به لکوموتیو فرماندهی متصل یا ارتباط دارند و کلیه فرامین را از آن می گیرند اطلاق می گردد.

12-3- لکوموتیو سرد: به لکوموتیو خاموش و نیز لکوموتیو گرمی که از نیروی کشش آن استفاده نگردد اطلاق می گردد.

13-3-1- قطار باری برنامه ای: قطار باری است که طبق برنامه زمان بندی شده تنظیم و اعزام می گردد.

13-3-2- قطار کامل: به قطاری اطلاق می گردد که لکوموتیو و واگن های آن متعلق به شرکت های خصوصی باشد.

13-4- قطار مختلط: قطاری است که از تعدادی سالن های مسافری و واگن های باری تشکیل شده است و با برنامه قطار باری اعزام می گردد.

13-5- قطار عملیات: قطاری است حامل لوازم و ابزار آلات و مصالح و نفرات که به منظور انجام مانور در ایستگاه های مسیر و نیز انجام امور فنی و خدماتی راه آهن تنظیم و حرکت داده می شود.

13-6- قطارنجات: قطاری است شامل واگن های شن کش، لبه بلند و کوتاه، مسقف، واگن مخزندار، تفتیش و جرثقیل که جهت حمل بالاست و ادوات مخصوص خط، ماشین آلات سبک و سنگین و ادوات ناوگان و نفرات به منظور آزادسازی خط به محل سانحه اعزام می گردد.

13-7- قطار نظامی: قطاری است که فقط برای حمل محمولات و مهمات یا افراد نظامی تشکیل و حرکت داده می شود.

13-8- قطار هلال احمر: قطاری است متشکل از سالن های بیمارستانی که بنا به ضرورت جهت امداد و درمان و حمل مجروحین به طول خط اعزام می گردد.

13-9- قطار برف روب: قطاری است متشکل از لکوموتیو، دستگاه برف روب پروانه دار و به تناسب تعدادی سالن مسافری و واگن باری که به منظور عملیات برف روبی به محل اعزام می گردد.

13-9-1- قطار ماسه روب: قطاری است متشکل از لکوموتیو و دستگاه ماسه روب که بنا به ضرورت به محل ماسه گیر اعزام می گردد.

13-10- قطار متراژی: قطاری است که طول (متراژ) آن از طول تعیین شده توسط کمیسیون عالی سوانح برای آن محور بیشتر باشد.

ماده 14- برنامه حرکت قطارها

برنامه ای است که در آن اطلاعات مربوط به حرکت قطارها درج می گردد و بر دو نوع می باشد.

14-1- برنامه عمومی: برای اطلاع مسافرین و مراجعین از ساعت ورود و خروج قطارهای مسافری به ایستگاه ها تهیه و منتشر می شود.

14-2- برنامه اداری: عبارتست از نشریه ای که در آن ساعات ورود و خروج، تلاقی، سبقت، فواصل ایستگاه ها، سرعت و سایر مشخصاتی که برای استفاده ماموران موظف راه آهن که با حرکت قطارها ارتباط دارند درج می گردد.

 ماده 15- تعریف برخی از نمودارها، فرم ها و اصطلاحات راه آهن

15-1- ورقه سیر: هر قطاری که برای حرکت از ایستگاه مبدا به مقصد معینی آماده می گردد باید دارای ورقه سیر باشد که در آن کلیه مشخصات قطار اعم از اسامی مامورین، شماره لکوموتیو، شماره واگن ها، زمان توقف، سبقت، تاخیرات، زمان ورود و خروج از ایستگاه های مسیر و زمان رسیدن به مقصد و وقایع حین حرکت در آن ثبت می گردد.

15-2- گراف: نمودار حرکت مکانی قطار (وسایر وسایط نقلیه ریلی) در بعد زمان را گراف می گویند که در آن زمان و مکان حرکت، توقف، تلاقی، سبقت، مشخصات وسایط نقلیه ریلی و تمام عملیات سیر و حرکتی محور حرکت با درج کد مربوطه ثبت و ترسیم می گردد.

15-3- تلفنگرام: پیامی است کتبی که دارای شماره و تاریخ بوده و توسط واحدهای مختلف راه آهن و مامورین ذیصلاح در مواقع نیاز جهت اطلاع و اقدام مخابره می گردد و بایستی در دفتر مخصوص ثبت گردد.

15-4- دستگاه میله راهنما: دستگاهی است الکترو مکانیکی که در آن میله هایی با شرایط خاص تعبیه شده است و جهت اعزام وسایط نقلیه ریلی مورد استفاده قرار می گیرد به نحوی که در یک بلاک همزمان نمی توان بیش از یک میله را از دستگاه خارج نمود.

15-5- جواز راه آزاد: فرمی است که در هنگام اعزام وسایط نقلیه ریلی از ایستگاه های غیر علایمی و ایستگاه های علایمی (هنگام خرابی علایم) صادر گردیده و به منزله مجوز حرکت تا ایستگاه بعدی می باشد.

15-6- وسایط نقلیه زوج: به وسایط نقلیه ای که حرکت آنها همراه با افزایش کیلومتر خط از مبدا حرکت بوده اطلاق می گردد.

15-7- جواز راه آزاد زوج: فرمی است آبی رنگ که مجوز اعزام وسایط نقلیه ریلی زوج بین دو ایستگاه می باشد.

15-8- وسایط نقلیه فرد: به وسایط نقلیه ای که حرکت آن ها همراه باکاهش کیلومتر خط از مبدا حرکت بوده اطلاق می گردد.

15-9- جواز راه آزاد فرد: فرمی است سفید رنگ که مجوز اعزام وسایط نقلیه ریلی فرد بین دو ایستگاه می باشد.

15-10- برگ احتیاط: فرمی است زرد رنگ که در آن موارد احتیاطی از قبیل تقلیل سرعت و … درج و به هنگام اعزام وسایط نقلیه ریلی پس از اخذ امضاء به مامورین موظف تحویل می گردد تا در محل های ذکر شده در برگ احتیاط موارد آن ها را اجرا نمایند.

15-11- برگ تغییر خط قبولی: فرمی است زرد رنگ که به هنگام ضرورت تغییر (خط قبولی) به جهت هدایت وسایط نقلیه ریلی به خط قبولی دیگر ایستگاه در سیستم جواز راه آزاد صادر می گردد.

15-12- جواز آزمایش ترمز: فرمی است که پس از اتمام بازدیدهای فنی و آزمایش ترمز قطار توسط بازدید کننده آلات ناقله صادر و مشخصات فنی قطار در آن ثبت می شود که صدور آن به مفهوم تایید سلامت قطار از نظر ترمز هوا، ترمز دستی و سایر امور فنی بوده و قطار قابلیت سیر در آن منطقه حداقل تا پست بازدید بعدی یا پست بازدیدی که با توجه به شرایط منطقه سیر، راه آهن آن را معین و ابلاغ می نماید را دارد.

15-13- برچسب تعمیرات: جهت الصاق بر روی واگن های تعمیری مورد استفاده قرار گرفته و حاوی اطلاعاتی نظیر تاریخ صدور ، شماره واگن تعمیری، علت خرابی و محلی که بایستی واگن تعمیری واگذار گردد می باشد که حسب کاربرد آن ها به انواع ذیل تقسیم می گردند.

15-13-1- برچسب تعمیرات آبی رنگ: این برچسب جهت الصاق بر روی واگن های تعمیری که امکان تعمیرات آنها در محوطه ایستگاه وجود دارد، مورد استفاده قرار می گیرد.

15-13-2- برچسب تعمیرات زرد رنگ: این برچسب بر روی واگن های تعمیری که بایستی جهت تعمیرات ویژه به کارخانجات تعمیر واگن ها، واگن خانه و یا محل دیگری واگذار گردد، مورد استفاده قرار می گیرد.

15-13-3- برچسب تعمیرات قرمز رنگ: این برچسب جهت الصاق بر روی واگن های تعمیری که به دلیل نقص آلات محرکه، باربندی و یا هر علت دیگری قابل حرکت نبوده و به هیچ وجه نبایستی تا خاتمه تعمیر حرکت داده شوند مورد استفاده قرار می گیرد.

15-13-4- برچسب خاتمه تعمیرات سفید رنگ: این برچسب جهت الصاق بر روی واگن های تعمیری که تعمیرات آن ها خاتمه یافته است مورد استفاده قرار می گیرد .

15-14- طول مفید خط: فاصله بین دو علامت دگاژ مربوط به یک خط را طول مفید آن خط می گویند.

15-15- بارنامه: سند حملی است که حاوی اطلاعات مربوط به نوع وسیله حمل، مشخصات کالا و گیرنده آن که توسط شرکت ها حمل و نقل ریلی بار صادر می شود.

15-16- کارنامه لکوموتیو: فرمی است که در آن مشخصات مامورین لکوموتیو، شماره لکوموتیو، نوع قطار، ساعت ورود و خروج مامورین به دپو در آن درج گردیده و توسط ناظم دپو ایستگاه مبداء صادر ضمن تحویل به لکوموتیوران و اعزام لکوموتیو به خطوط ایستگاه باید به اطلاع متصدی ترافیک نیز برسد.

15-17- مجوز تردد با لکوموتیو: مجوزی است برای تردد مامورینی که حسب ضرورت باید با لکوموتیو سیر نمایند اما نام آن ها در کار نامه لکوموتیو قید نشده است صادر می گردد.

15-18- دفترچه تعمیرات لکوموتیو: دفتر گزارشی است که کلیه معایب، تعمیرات و بازدیدهای انجام شده مربوط به لکوموتیو در آن ثبت و مستند می گردد.

15-19-مانور: هرگونه جابجایی وسایط نقلیه ریلی در داخل ایستگاه یا محوطه مانور که به قصد خروج از حدود ایستگاه نباشد را مانور می گویند.

15-20- دالگاژ: هرگاه لازم باشد حسب ضرورت (استفاده بهینه از نیروی کشش و …) قطاری به وسیله لکوموتیو دیگر از انتها بدون اتصال لوله هوا قلاب شده و به سمت جلو حرکت داده شود، این عمل را دالگاژ گویند.

15-21- آزمایش ترمز: تست عملی ترمز و آزادسازی ترمز که قبل از حرکت قطار جهت اطمینان از سالم و آماده به کار بودن ترمز هوای قطارانجام می ‎شود، را آزمایش ترمز می گویند.

15-22- عبور از سوزن غلط: عبارت است از تغییر وضعیت دو راهی تحت تاثیر نیروی مکانیکی ناشی ازعبور غیر مجاز وسیله نقلیه ریلی که از سمت پاشنه سوزن (تیکه مرکزی) درمواقع غلط بودن مسیر سوزن به تیغه سوزن اعمال می گردد.

15-23- تلاقی: ورود دو قطار از بلاک های طرفین به خطوط تعیین شده یک ایستگاه را تلاقی می گویند.

15-24- سبقت: پیش افتادن یک وسیله نقلیه ریلی از دیگری را که در یک جهت حرکت می نمایند، سبقت می نامند.

15-25- وزن ترمز یک قطار: مجموعه عواملی که در نگه داشتن یا ترمز شدن یک وسیله نقلیه در حال حرکت تاثیر می گذارد وزن ترمز آن نامیده می شود و مقدار آن از طرف کارخانجات سازنده طی آزمایشات علمی و تجربی با واحد تن محاسبه و به صورت عددی ثابت روی بدنه وسایط نقلیه ثبت می گردد و مهمترین عوامل فوق عبارتند از: نیروی وارده بر کفش ترمز، زمان پر شدن سیلندر ترمز و نوع ساختمان وسیله نقلیه.

15-26- درصد وزن ترمز: میزان وزن ترمز سالم و آماده به کار قطار در ازاء هر یک صد تن وزن کل قطار را درصد وزن ترمز می نامند.

15-27- پدال ایمنی: (Dead man) دستگاهی است که جهت هوشیاری لکوموتیوران در کابین لکوموتیو نصب می گردد و لکوموتیوران موظف است قبل از شنیدن صدای آلارم با فشار دادن پدال یا تکمه عملیات آن را خنثی نماید در غیر اینصورت فرمان تخلیه هوای لوله اصلی قطار توسط سیستم صادر و قطار متوقف می شود.

15-28- ترمز خودکار: دستگاهی است که در لکوموتیو نصب شده و با دریافت فرامین ازتجهیزات داخل خطوط (ماگنت و …) هشدارهای صوتی و نوری صادر می نماید. چنانچه لکوموتیوران پس از بروز آلارم نسبت به خنثی نمودن آن ها اقدام ننماید فرمان تخلیه هوای لوله اصلی توسط سیستم صادر و قطار ترمز می نماید.

15-29- ترمز دستی: مجموعه ای متشکل از تجهیزات (اهرم بندی) فلکه است که با چرخش فلکه و انتقال نیرو به صورت مکانیکی به کفش ترمز، عمل ترمز در وسیله نقلیه اعمال شده که موجب ترمز و مهار واگن های متوقف می گردد.

ماده 16- تعریف مشاغل مرتبط با سیر و حرکت

16-1- رئیس ایستگاه: مسئول اداره کلیه امور ایسـتگاه طبـق وظایفی کـه برای او تعریف شده می باشد.

16-2- مسئول وقت ایستگاه: مسئولیت امـور ایستگاه برای مـدت معینی به او محول می گردد که وظایف رئیس ایستگاه را طبق آیین نامه در آن مدت انجام می دهد.

16-3- مسئول و متصدی ترافیک: در ایستگاه های تشکیلاتی تمام یا قسمتی از وظایف فنی رئیس ایستگاه به آن ها محول می گردد که طبق مقررات در هر کشیک انجام می دهند.

16-4- سرمانور چی: درایستگاه های تشکیلاتی طبـق نظـر مسئول وقـت ایسـتگاه مسئولیت تنظـیم و تشکیل و تفکیک قطارها و قرار دادن واگن ها در محلهای مربوطه را عهده دار می باشد.

16-5- مانورچی: در ایستگاه های تشکیلاتی در تنظیم و تشکیل و تفکیک قطارها تحت نظر سرمانورچی انجام وظیفه می نماید.

16-6- مانورچی راهنما: مسئولیت راهنمایی لکوموتیو و سایر وسایط نقلیه در محوطه ایستگاه را عهده دار می باشد.

16-7- سـوزنبان: مسئول مراقبت از سـلامت دستگاه سـوزن و تنظـیم مسیر خطـوط طبـق وظایفی که برای او تعیین شده می باشد.

16-8- مامورین بازدید آلات ناقله (بازرسین فنی قطار): مسئول بازدید فنی کامـل قطارها (باری و مسافری) و صدور جواز سلامت سیر قطار در ایستگاه می باشد.

16-9- تعمیرکار واگن: تعمیرات واگن ها را بر عهـده دارد و همچنین در بازدید قطـار و رفـع عیوب جزیی در معیت و تحت نظر مامورین بازدید شرکت می نماید.

16-10- مسئول کنترل ترافیک: مسئولیت کنترل و نظارت بر کلیـه امور ترافیکی منطقه از جمله قبول و اعزام قطارها ، سبقت، تلاقی، توزیـع واگن ها ، برنامه ریـزی حرکـت قطارها، استفاده بهینه از نیروی کشش و ظرفیت واگن ها، تخلیه و بـارگیری واگن ها و سایر امکانات موجود در خطوط راه آهن و ثبت وقایع را مطابق مقررات بر عهده دارد.

16-11- کنترلر ترافیک: مسئولیت نظارت و کنترل بـر سیر وسـایط نقلیه ریلی مطابق با برنامه های ابلاغی و انجام به موقع امور از قبیل مانور و همچنین ترسیم نمودار سیر (گـراف) را بر عهده دارد و تحت نظر مسئول کنترل انجام وظیفه می نماید.

16-11-1- کنترلر نیروی کشش  (ناوگان): با همکاری کنترلر سیر و حرکت منطقه بر امـور فنی مربوط به لکوموتیو و واگن ها و جرثقیل ها نظارت نموده و در صورت لزوم بـه راهبران قطار ها در طول خط مشاوره ارائه می نماید.

16-11-2- کنترلر راهبری قطار: با هماهنگی و همکاری کنترلر سیر و حرکت بر امور فنی سیر قطارها و عملکرد و ساعت کار مامورین راهبری نظارت می نمایـد و در صورت لـزوم بـه راهبران قطارها در طول خط مشاوره ارائه می نماید.

16-12- ناظم دپو: تحویل و تحول لکوموتیوهای آماده بـه سرویس، هماهنگی جهت تامین مامورین راهبری و نظارت بر حسن اجرای برنامه ابلاغی را بر عهده دارد.

16-13- رییس قطار: مسئول امــورفنی، مـالی، ایمنی سیر و قطار بوده و بر عملکرد سایر مامورین قطار طبق وظایفی که برای او تعیین شده نظارت می نماید.

16-14- لکوموتیوران: مسئولیت هدایت لکوموتیو و قطار را عهده دار می باشد.

16-14-1- شرایط سیر لکوموتیو: لکوموتیو هنگامی مجاز به حرکت است کـه سیستمهای ایمنی (سرعت نما و سیگنال، رله pcs یا ایرفلومتر و سیستم رادیویی) آن به خوبی عمل نماید. چنانچه هرگونه اختلالی درسیستم های یاد شده بـه وجود آید لکوموتیوران موظف است در اولین ایستگاه مراتب را از طریق تلفنگرام به کنترل اعلام و پس ازکسب تکلیـف از کنترل اقدام نماید.

16-15- رانندگان سایر وسایط نقلیه را به نام آن وسیله می نامند.

16-16- آموزگار لکوموتیوران: وظیفه آموزش و ارزیابی مامورین راهبری قطار را در تمام مراحل لکوموتیورانی به صورت تئوری و عملی بر عهده دارد.

16-17- لکوموتیوران کارورز: لکوموتیورانی است که تحت نظر لکوموتیوران و آموزگار لکوموتیوران (به منظور کسب مهارت در امر لکوموتیورانی) همراه قطار سیر می نماید.

16-18- مامور فنی: مسئولیت بازدید فنی و کنترل تجهیزات قطار را بر اساس شرح وظایف تعیین شده از مبداء تا مقصد بر عهده داشته و تحت نظر رییس قطار انجام وظیفه می نماید.

16-19- راهبان: مسئولیت بازدید از قطعه خط تعیین شده را بر عهده دارد.

16-20- راهدار: مسئولیت حفاظت از گذرگاه همسطح را بر عهده دارد.

16-21- مامورین خط و سازه های فنی: مسئولیت نگهداری و تعمیرات خطوط و سازه های فنی را بر عهده دارند.

16-22- سرپرست کارگاه: مسئولیت برنامه ریزی، هماهنگی و نظارت بر عملیات اجرایی خط و سازه های فنی و مامورین مربوطه را در کارگاه های عملیاتی بر عهده دارد.

16-23- مسئول حرکت: مسئولیت امور سیر و حرکت کلیه وسایط نقلیـه ریلی و همـاهنگی در کارگاه های عملیات اجرایی را مطابق مقررات بر عهده دارد.

16-24- تکنیسین راهبر مانور: مسئول مراقبت از سلامت دستگاه سوزن و تنظیم مسیر خطوط طبق وظایفی که برای او تعیین شده می باشد و نیز به منظور کسب مهارت در امر راهبری لکوموتیو مانور براساس شرح وظایف معین شده انجام وظیفه می نماید.

16-25- متصدی راهبر مانور 2: در ایستگاه های تشکیلاتی در تنظیم و تشکیل قطارها تحت نظر مسئول راهبر مانور، طبق وظایفی که برای او معین شده انجام وظیفه نموده و نیز طبق شرح وظایف تعیین شده جهت کسب مهارت در امور راهبری لکوموتیو انجام وظیفه می نماید.

16-26- متصدی راهبر مانور 1: مسئولیت هدایت لکوموتیو مانوری را جهت تنظیم قطار و سایر امور مانور درایستگاه های تشکیلاتی عهده دار می باشد.

16-27- مسئول راهبر مانور: در ایستگاه های تشکیلاتی طبق نظر مسئول وقت ایستگاه جهت تنظیم و تشکیل و تفکیک قطارها و قراردادن واگن ها در محل های مربوطه اقدام می نماید.

16-28- راهبر پایه 2: مسئولیت هدایت لکوموتیو و قطار های باری را عهده دار می باشد.

16-29- مسئول راهبر قطار: مسئول امور فنی و مالی و ایمنی سیر قطارها بوده و نیز به عملکرد سایر مامورین قطار طبق وظایفی که برای او تعریف شده نظارت می نماید.

16-30- راهبر پایه 1: علاوه بر انجام وظیفه به عنوان مسئول راهبر قطار و مشاغل مادون، مسئولیت هدایت قطارهای مسافربری را عهده دار می باشد.

16-31- استاد راهبر قطار: وظیفه آموزش و ارزیابی مامورین راهبر قطارها را در تمام مراحل راهبری قطار به صورت تئوری و عملی برعهده دارد.

ماده 17- مراکز فرماندهی

17-1- کنترل ترافیک مرکزی: واحدی است برای نظارت و مراقبت بـر سـیر ایمن وسـایط نقلیه ریلی جهت فرماندهی، برنامه ریزی، هماهنگی و کنترل ترافیک شبکه ریلی و اجرای صحیح برنامه های مدون حمل و نقل بار و مسافر در مرکز راه آهن.

17-2- کنترل ترافیک منطقه: واحدی است برای نظارت و مراقبـت بـر سـیر ایمن وسایط نقلیه ریلی و برنامه ریـزی حمل و نقل در مرکز هر منطقه که با همـاهنگی کنترل ترافیک مرکزی عمل می نماید.

17-3- سیستم کنترل ترافیک مرکزی (مرکز کنترل): محلی اسـت جهـت کنترل ترافیک وسایط نقلیه ریلی در مناطق تحت پوشش سیستم C.T.C و R.C شامل دسـتگاههای فرماندهی ارتباطی ، ثبت عملیات و پانل کوچک نمایشگر خطوط و علایم ایستگاه ها که بـا ارائه فرمان های الکتریکی عملیات ایستگاه های تحت پوشش از این مرکز انجام می گردد.

17-4- پانل فرماندهی: دستگاهی که بهره بردار توسط آن عملیات مربوط به ایستگاه خـود و ایستگاه های تحت فرمان را انجام می دهد.

17-5- پانل محلی: دستگاهی است که بهره بردار توسط آن عملیات مربوط به قبول و اعزام وسایط نقلیه و تغییر مسیر سوزن و تغییر رنـگ چراغ های یک ایستگاه را انجـام می دهد.

17-6- منطقه تحت فرمان: به بخشی از یک محـور، شامل چنـد ایسـتگاه و خطـوط بـین آنها که وابسته به مرکز فرماندهی می باشد اطلاق می گردد.

ماده 18- سیستمهای علایم الکتریکی

 تجهیزاتی است الکتریکی و مکانیکی که به منظور پیشگیری از خطای انسانی و بالا بردن سرعت انتقال فرامین و تسریع و تسهیل در امور و ایمنی سیر و حرکت نصب می گردد.

18-1- سیستم محلی: عبارت است از مجموعه آلات و ادواتی که بوسیله جریان الکتریکی، بین سوزن ها و چراغ های علایم و سایر تجهیزات ایستگاه ها از طریـق اینترلاکینگ ارتباط برقرار نموده و فرامین لازم را از طریق پانل محلی به تجهیزات ایستگاه صادر نماید.

18-2- سیستم کنترل از راه دور یا RC (Remote Control) دسـتگاه کنترل از راه دور است که در مرکز فرماندهd نصب شده و تعداد محدودd از ایستگاه های تحت فرمان را کنترل می نماید.

18-3- سیستم کنترل ترافیک مرکزی یا CTC (Centeralized Traffic Control) دستگاه کنتـرل از راه دور اسـت که در مرکز فرماندهی نصب شده و تعداد زیادی از ایستگاه های تحت فرمان را کنترل می نماید.

18-4- مامور علایم الکتریکی: طبق وظایف معین عهده دار نگهداری و تعمیرات تجهیزات منصوبه در محوطه ایستگاه و اطاق علایم می باشد.

18-5- کارشناس مسئول  C.T.C (سرپرست منطقه): مدیریت امور کنترل ترافیک منطقه تحت پوشش C.T.C مربوطه را نظارت نموده و پشتیبانی کلیه کشیک ها ، هماهنگی های لازم با کنترل مرکزی و کنترل های چند منطقه تحت پوشش را بر عهده دارد.

18-6- کارشـناس  C.T.C (فرمانـده منطقـه): نظـارت برکلیـه عملیـات رفـت و آمـد، تنظیم و تفکیک و همچنـین تعیـین محل های تلاقی یا سـبقت، توزیـع و نظارت درتسریع بارگیری یا تخلیه واگن ها و همچنین رسم گراف را بر عهده دارد.

18-7- کاردان  C.T.C (فرمانده پانل): هرگونه عملیات روی پانل فرماندهی منحصـرا بر عهده کاردان C.T.C بوده و در هر حال دخالت در عملیات پانل توسط هر مقام مجاز دیگری قبل ازتحویل گرفتن کشیک ممنوع است.

ماده 19- انواع چراغ ها (سیگنال ها) و نماها

19-1- چراغ اصلی حرکت (Blok Signal): چراغی است دو نمـا بـه رنگهای سبز و قرمز که درفاصله 315 متری سوزن خروجی ایستگاه نصـب شـده و نمای سبز آن مجوز ورود به بلاک می باشد.

19-2- چراغ شروع حرکت (Start Signal): چراغی است که در نزدیکی دگاژ و در سمت راست هر خط نصب شده و دارای دونمای (قرمز و سبز) یا سـه نمـای (سـبز ، زرد و قرمز) می باشد کـه در ایستگاه های فاقد بـلاک سیگنال به منزله فرمـان اصلی حرکت می باشد.

19-3- چراغ ورودی (Home Signal): چراغی است سه نما (سبز، زرد و قرمـز) کـه در ورودی ایستگاه نصب شده و با توجه به شرایط ورود وسیله بـه ایستگاه، نمای آن تغییـر می یابد.

19-4- چراغ بعد از چراغ ورودی (After Home Signal): چراغی است بـا سه نمـا (سبز، قرمز و زرد) که در نزدیکی سوزن ورودی ایستگاه نصـب شـده و در مواقـع مـانور از نمای زرد آن استفاده می گردد. همچنین در زمان ورود قطار نمـای سبز و زرد آن از چراغ ورودی ایستگاه تبعیت می نماید که به آن چراغ مانوری  نیز می گویند کـه درسیسـتم R.C پایه کوتاه و در برخی محور ها پایه بلند است و نیز در ایستگاه های تشکیلاتی بـه منزله توقف و سپس ورود به خط غیر علایمی با علامت سوزنبان می باشد.

19-5- چراغ خبری (Distant Signal): چراغی است دو نما (سبز و زرد) که به منظور اطلاع از نمای چراغ اصلی نصب می گردد. نمای زرد آن زمانی روشن است که نمای چراغ اصلی قرمز بوده و در غیر اینصورت سبز می باشد.

19-6- نمای سبز: این نما به مفهوم عبور آزاد می باشد.

19-7- نمای زرد: این نما به مفهوم عبور با احتیاط می باشد.

19-8- نمای قرمز: این نما به مفهوم توقف می باشد.

19-9- نمای سبز چشمک زن: این نما به مفهوم ورود به خطوط انشعابی از بلاک می باشد.

19-10- نمای زرد چشمک زن: این نما به مفهوم ورود به خط اشغال، خـط کور و خـط غیر علائمی است.

19-11- نمای قرمز چشمک زن: این نما به مفهوم ورود وسیله نقلیه از بلاک به خـط غیر علائمی ایستگاه می باشد.

ماده 20- محور شمار

دستگاهی است که در زمان خـروج وسیله نقلیه از ایستگاه اعزام کننده، تعـداد محـور ها را بـه صـورت صعودی شمارش نموده و ضمن ذخیره در ایستگاه های طرفین، اشغال بودن بلاک را نمایش می دهد و با رسیدن وسیله نقلیه به ایستگاه قبول کننده (ورود وسیله نقلیه به ایستگاه) بـا شـمارش نزولی و صفر شدن تعداد محورها (ورود کامل وسیله نقلیه) آزادی بلاک را نمایش می دهد.

ماده 21- سیمافور

عبارت است از میله ای فلزی بـه ارتفـاع حـدود 6 متر که در انتهای فوقانی آن بازوی متحرکی وجود دارد که حالت های مختلف توقف و عبور آزاد را نمایش می دهد.

ماده 22- انواع ماشین آلات خطی (وسایط نقلیه راه آهن)

22-1- درزیـن: وسیله نقلیه موتوری ریلی است که در امور مختلف از آن استفاده می گردد.

22-2- ماشین آلات مکانیزه: به وسایل نقلیه خودکشش ریلی گفته می شـود که در امور تعمیر و نگهداری خطوط شبکه ریلی از آن ها استفاده می گردد. مثـل: زیرکوب، سرند، رگلاتور، استابلیزر و … .