فرصت های کریدوری ایران پس از عملیات وعده صادق​

به گزارش تین نیوز به نقل از مرکز پژوهشهای مجلس، کریدور اقتصادی هند خاورمیانه اروپا (آیمِک) با ایجاد بسترهای اقتصادی، امنیتی و لجستیکی، موجب تمایل بیشتر کشورهای عربی به پروژه عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی می شود و از این جهت مورد حمایت ویژه هند و ایالات متحده آمریکا قرار دارد.

در حالی کریدور حمل و نقلی شمال جنوب چه از منظر شرایط تحریمی ایران و چه از نظر مختل شدن دسترسی به اروپا بعد از جنگ اوکراین، جذابیت چندانی برای هندی ها نداشته و نگاه هند به این کریدور، معطوف به دسترسی به افغانستان و آسیای مرکزی بوده است.

با این حال، با وقوع عملیات های 7 اکتبر، امنیت مرزها و بنادر سرزمین های اشغالی و در سطحی کلان تر موجودیت رژیم صهیونیستی با چالش جدی مواجه و اتصال آیمک به اروپا نیز دست کم تا زمان تعیین اوضاع منطقه مختل شد.

براساس این تحولات، به نظر می رسد هند در وضعیت عدم قطعیت نسبت به دو گزینه آیمک و کریدور شمال- جنوب برای ایجاد اتصال چندشیوه ای به اروپا قرار گرفته و در این شرایط، تصمیم به بازی همزمان در دو زمین ایران و رژیم صهیونیستی گرفته است.

انجام عملیات وعده صادق اگرچه توانست در نگاه هندی ها، کفه آیمک را پایین تر و کفه کریدور شمال جنوب را نسبت به قبل بالاتر بیاورد؛ اما اینکه انتظار برود که به صرف این اقدام، وزن کریدور شمال جنوب از آیمک بیشتر شده باشد دور از ذهن می کند. در گزارش حاضر، توصیه هایی برای تقویت کریدور شمال جنوب در مقابل آیمک مطرح شده است؛ از جمله اصلاح موافقت نامه «کریدور حمل ونقل شمال جنوب» و ارتقای آن به «کمربند اقتصادی شمال جنوب» شامل ابتکارعمل هایی برای ایجاد یکپارچگی اقتصادی بین کشورهای منطقه.

با آغاز عملیات طوفان الاقصی در 7 اکتبر 2023 میلادی و ضربه اساسی به هیمنه پوشالی رژیم صهیونیستی، رژیم اشغالگر نیز در پاسخ به این عملیات، دست به کشتار بی رحمانه و نسل کشی زنان و کودکان در نوار غزه زده است.

در پاسخ به جنایات وحشیانه این رژیم، کشورهای مختلف و در صدر آنها ایران ،یمن ،لبنان، عراق و سوریه اقدامات متقابلی را در پیش گرفتند. یکی از این اقدامات جلوگیری از عبور کشتی ها به مقصد فلسطین اشغالی تحت پرچم هر کشوری از م مسیر دریای سرخ توسط گروه مقاومت انصار الله یمن است.

با توجه به وضعیت جدید هزینه بیمه کشتیهایی که از دریای سرخ و کانال سوئز عبور می کنند؛ افزایش یافته و کشتی های مرتبط با رژیم صهیونیستی که عمدتاً حامل نفت هستند نیز مجبور به تغییر مسیر و دور زدن قاره آفریقا شده اند.

با ناامن و گران شدن مسیر دریای سرخ توجه به کریدور اقتصادی چند شیوه ای هند - خاورمیانه - اروپا (به طور رایج، آیمک یا هند - عرب (مد) که در سال 2023 در نشست سران گروه 20 در دهلی نو مطرح شده بود بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

این کریدور به رغم چالشهای مختلف همچون عبور از مرزهای چندین کشور، سرمایه گذاریهای زیر ساختی مورد نیاز، موقعیت بیابانی بخش هایی از مسیر عبوری تنش ها و تحولات موجود در منطقه و حساسیت در روابط کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی می تواند یک اتصال و پیوند اقتصادی از حاشیه جنوبی اوراسیا در ساحل غربی هند تا سواحل مدیترانه شرقی در یونان تشکیل دهد. بر این اساس آیمک این ظرفیت را دارد که ضمن کاهش 40درصدی زمان حمل کالاهای هندی به اروپا نسبت به مسیر کانال سوئز، معماری اتصال اوراسیا و نقش هند در نظم اقتصادی جهانی را دوباره پیکربندی کند.

گزینه قدیمی تر حمل و نقل چند شیوه ای هند به اروپا، کریدور شمال-جنوب عبوری از ایران است که یک شبکه از مسیرهای جاده ای ریلی و دریایی، مقرون به صرفه از نظر زمان سفر و هزینه برای اتصال هند تا اروپای شمالی و غربی است.

ایده ایجاد این کریدور حمل و نقلی اولین بار توسط هند روسیه و جمهوری اسلامی ایران با امضای توافق نامه بین دولتی در 12 سپتامبر 2000 میلادی به منظور تقویت تجارت و ارتباطات حمل و نقل بین کشورهای در مسیر خود اتخاذ شد.

سپس در سال 2002  میلادی سه کشور، قراردادهای مقدماتی برای توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال - جنوب به طول 7200 کیلومتر را امضا کردند که طی سالیان اخیر این قرارداد به تصویب 13کشور رسیده است.

مسیر اصلی این کریدور از هلسینکی فنلاند شروع شده و از روسیه تا دریای خزر ادامه می یابد و در آنجا به سه شاخه تقسیم میشود شاخه غربی از طریق آذربایجان یا ارمنستان به غرب ایران شاخه مرکزی از طریق دریای خزر به ایران و شاخه شرقی از طریق قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان به شرق ایران میرسد. بر این اساس مسیرها در تهران پایتخت ایران به هم می رسند و تا بندر عباس ادامه می یابند و سپس از طریق دریا به بنادر غربی هند خواهند رسید.

با در نظر گرفتن اهمیت ژئواستراتژیک و اقتصادی همه کشورهای درگیر در کریدور شمال جنوب این کریدور ظرفیت ارتقای ارتباط هند با آسیای مرکزی و منطقه اوراسیا و کریدور بالقوه دیگری که امکان ایجاد اتصال و یکپارچگی اقتصادی بین خلیج فارس و دریای مدیترانه را دارد کریدور ایران عراق سوریه است که از ساحل بندر امام خمینی آغاز شده و با عبور از بصره گذرگاه البوکمال در مرز سوریه و عراق، در نهایت به بندر لاذقیه سوریه در ساحل مدیترانه متصل می شود.

ایران به دلیل مشارکت راهبردی که در عراق و سوریه تعریف کرده، از حامیان اصلی این کریدور است. بر اساس گزارش بنیاد دفاع از دمکراسی، یکی از توجیه های باقی ماندن نیروهای آمریکا در سوریه در منطقه التنف، جلوگیری از شکل گیری پل سوزان عنوان گزارش مذکور برای این کریدور به منظور خطرناک نشان دادن آن و کاهش همبستگی اقتصادی بین عراق و ایران است.

با عملیات وعده صادق توان آمریکا در تضعیف روابط ایران و کشورهای محور مقاومت و ارتباط گروه های مقاومت با یکدیگر از طریق نیروهای نیابتی صهیونیستی کاهش یافته و راه اندازی کریدور ایران-عراق-سوریه امکان پذیرتر شده است.

البته این به معنای پایان ریسک های این مسیر نیست و بازیگران عراقی و سوری هنوز قادر به بهره برداری از این معادله جدید نیستند. در عین حال با توجه به جذابیت روابط تجاری و اقتصادی با روسیه برای هندی ها از یک سو و راهبرد آمریکا برای مقابله جدی با کریدور ایران عراق سوریه از سوی دیگر، انتظار می رود اولویت هند برای همکاری اقتصادی با ایران روی کریدور شمال - جنوب متمرکز باشد و کریدور ایران عراق سوریه برای هند جذابیتی نداشته باشد.

بسترهای اقتصادی و امنیتی شکل گیری آیمک

توان هند برای ادغام شدن در یک کریدور از هند به اروپا که از کشورهای عربی و مدیترانه عبور می کند (مانند آیمک)، اساساً به این بستگی دارد که این کشور چگونه مجموعه شرکای خارجی خود را برای مشارکت در زنجیره های ارزش صنایع تولیدی مدیریت می کند.

به طور کلی این مشارکت های اقتصادی ذیل سه بستر شامل کریدور غذایی هند که معماری تجاری عرب مد را ارتقا می دهد، کریدور نوآوری (زنجیره های ارزش صنایع تولیدی انرژی سبز و فناوری نوآورانه و صنایع تولیدی پتروشیمی یکپارچه سازی زنجیره ارزش هیدروکربن هند شکل می گیرد.

به عنوان مثال در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی به دلیل هم زیستی بین نیاز استراتژیک کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به تضمین امنیت غذایی و نیاز استراتژیک هند برای افزایش ارزش تولیدات غذایی فراوری مواد غذایی به عنوان محور مرکزی یکپارچه سازی زنجیره ارزش هند در آیمک مطرح شده است.

در این راستا، امارات قصد دارد دانه های غذایی میوه ها و سبزیجات را مستقیما از کشاورزان هندی خریداری کرده و به 8 کارخانه فراوری که با تأمین مالی خود در هند می سازد، تحویل دهد.  همچنین مرکز مبادلات چند کالایی دبی یک پلتفرم تجارت کشاورزی به نام «آگر یوتا» ایجاد کرده تا کشاورزان هندی را با شرکت های مواد غذایی در امارات مرتبط کند و واسطه ها را دور بزند.

از طرفی دیگر شرکت بنادر جهانی دبی (DP World) به منظور عملیاتی شدن کریدور غذایی، تلاش هایی که در زمینه ایجاد راه حلهای زنجیره تأمین یکپارچه 10  برای حمل ونقل و ذخیره سازی مواد غذایی صورت می پذیرد را راهبری می کند.

در عربستان سعودی نیز برای تقویت و کارآمدتر کردن زنجیره تأمین برنج در این کشور شرکت سرمایه گذاری کشاورزی و دام عربستان سعودی که تحت مالکیت کامل صندوق

سرمایه گذاری عمومی پادشاهی سعودی است با خرید بخشی از سهام شرکت مواد غذایی داوت از صندوق تجارت کشاورزی هند در بخش کشاورزی این کشور سرمایه گذاری کرده است.

رژیم صهیونیستی نیز بین سال های 2012 تا 2015 میلادی با تأسیس 30 مرکز عالی کشاورزی در سراسر هند بستری برای انتقال سریع فناوری و بهترین شیوه ها به کشاورزان هندی ایجاد کرده است که تنها در سال 2019 میلادی حدود 150 هزار کشاورز در این مراکز آموزش دیده اند.

در زمینه بهره وری آب نیز سرمایه گذاری های مشترکی بین رژیم صهیونیستی و هند برای تولید اجزای سیستم آبیاری قطره ای صورت گرفته است.

مهم ترین پایه و بستر امنیتی آیمک به تلاشهای ایالات متحده و رژیم اشغالگر صهیونیستی در پروژه عادی سازی روابط با کشورهای عرب منطقه بر می گردد. در حقیقت آیمک با ایجاد یک شبکه راه آهن از امارات و از طریق عربستان سعودی و اردن به بندر حیفا در دریای مدیترانه، موجب تمایل بیشتر کشورهای عربی به پروژه عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی (برای انتفاع از مزایای اقتصادی و سیاسی قرار گیری در این کریدور) می شود.

با توجه به آنچه بیان شد، هر دو گزینه آیمک و کریدور شمال - جنوب مسیری برای اتصال هند به اروپا محسوب می شوند و از این جهت این دو گزینه را میتوان جایگزین و حتی رقیب یکدیگر در نظر گرفت.

با این حال، مشاهده می شود به رغم عضویت هند در کریدور شمال-جنوب تاکنون اقدامی جدی از سوی این کشور برای راه اندازی این کریدور انجام نشده است.

به نظر می رسد یکی از مشکلات بزرگ این کریدور از منظر هندی ها وجود تحریمهای ایالات متحده آمریکا علیه ایران است. با وقوع جنگ اوکراین و روسیه در سال 2022 میلادی و در پی آن مختل شدن امکان دسترسی هند به اروپا از طریق کریدور شمال - جنوب جذابیت این کریدور برای هند بیش از پیش کاهش پیدا کرد و نگاه هند به کریدور شمال - جنوب معطوف به دسترسی به روسیه و کشورهای آسیای مرکزی افغانستان و قفقاز شد.

در مقابل آیمک به دلیل ایجاد بسترهای اقتصادی و امنیتی یاد شده و همچنین توسعه لجستیکی در سال های گذشته پیشرفت قابل توجهی داشته و مطلوبیت نسبی آن برای هند به مراتب بیشتر از کریدور شمال - جنوب شد. در این شرایط با وقوع عملیات 7 اکتبر و پس از آن انجام عملیات وعده صادق توسط ایران امنیت مرزها و بنادر سرزمین های اشغالی و در سطحی کلان تر موجودیت رژیم صهیونیستی با چالش جدی مواجه و اتصال آیمک به اروپا نیز دست کم تا زمان تعیین اوضاع منطقه مختل شد.

با توجه به نامعینی سرنوشت رژیم صهیونیستی در سرزمین های اشغالی و همچنین جنگ روسیه و اوکراین، به نظر می رسد هند در وضعیت عدم قطعیت نسبت به دو گزینه آیمک و کریدور شمال - جنوب به منظور ایجاد اتصال چند شیوه ای به اروپا قرار گرفته و در این شرایط تصمیم به فعال نشان دادن خود در هر دو کریدور و بازی در دو زمین ایران و رژیم صهیونیستی به صورت موازی گرفته است. با این حال ایجاد تعادل بین این دو گزینه ممکن است برای هند چالش برانگیز باشد.

چابهار اگرچه در حال حاضر جزئی از موافقتنامه کریدور شمال - جنوب محسوب نمی شود، اما به نظر می رسد مشارکت هند در توسعه بندر چابهار می تواند سنجه و معیاری جهت بررسی میزان جدیت هند نسبت به فعالیت هند در کریدور شمال - جنوب باشد.

امضای قرارداد بلندمدت دوجانبه بین شرکت پورت گلوبال لیمیتد هندوستان و سازمان بنادر و دریانوردی جمهوری اسلامی ایران در 13 مه 2024 میلادی و تعهد هند برای توسعه و راه اندازی پایانه بندر شهید بهشتی چابهار می تواند اولین بستر لجستیکی این مشارکت را فراهم آورد.

اما برای تحقق ظرفیت های تجاری و راهبردی قرارداد جدید لازم است این مشارکت لجستیکی با یک پروژه کریدوری بزرگ تر یعنی موافقت نامه کریدور شمال - جنوب با محوریت بندر عباس و با هدف حمل کالا از هند به روسیه و سایر نقاط اروپا ادغام شود.

در غیر این صورت منافع این قرارداد دست کم از لحاظ اقتصادی برای ایران بسیار محدود خواهد بود و چه بسا ممکن است این قرارداد در میان مدت و بلندمدت منافع کلان اقتصادی ایران را تأمین نکند؛ توضیح این که پهنه مکران، نقطه تلاقی و تقاطع سیاست بین المللی کنشگران متعددی در جهان است که به صورت متناقض ذی نفع توسعه یا عدم توسعه آن هستند.

به گزارش تسنیم، مسیر اتصال و پیوند تجاری و اقتصادی بین هند و اروپا را می توان یکی از مؤلفه های مهم نظم اقتصادی آینده در منطقه غرب آسیا در نظر گرفت و این موضوع وابسته به تصمیم هند در انتخاب بین آیمک و کریدور شمال - جنوب است.

شکی نیست عملیات 7 اکتبر و پس از آن عملیات وعده صادق توانسته در نگاه هندی ها کفه آیمک را پایین تر و کفه کریدور حمل و نقل شمال جنوب را نسبت به قبل بالاتر بیاورد؛ اما اینکه انتظار برود به صرف این اقدام وزن کریدور شمال - جنوب از آیمک بیشتر شده باشد را دور از ذهن می کند.

توصیه های سیاستی ذیل میتواند تغییر موازنه جدید را تقویت کند؛

1- ممانعت از عبور کشتی ها به مقصد فلسطین اشغالی از مسیر دریای سرخ اگرچه تا حدودی هزینه لجستیک رژیم صهیونیستی را افزایش می دهد، اما باید توجه داشت در صورتیکه با اقدامات مکمل توصیه های سیاستی همراه نباشد، موجب توجیه پذیری بیشتر و تقویت آیمک می شود.

2- اصلاح سند کریدور حمل و نقل شمال-جنوب و ارتقا آن به «کمربند اقتصادی شمال-جنوب» شامل ابتکار عمل های متنوع برای ایجاد یکپارچگی اقتصادی بین کشورهای منطقه از جمله هند عراق، امارات، عربستان و حتی کشورهای آفریقایی به سمت نظم اقتصادی جدید منطقه بر مدار کمربند اقتصادی شمال جنوب در قالب تهیه سند برنامه ملی گذر موضوع بند «الف» ماده (57) قانون برنامه هفتم پیشرفت مکمل تلاشهایی است که در جهت تغییر نظم امنیتی منطقه صورت می گیرد.

تا زمانیکه هندی ها نسبت به آینده رژیم صهیونیستی در منطقه امیدوار باشند، سرمایه گذاری و فعالیت جدی آنها روی کریدور شمال جنوب دور از ذهن به نظر می رسد.

در این راستا با توجه به امضا قرارداد توسعه و واگذاری 10 ساله خدمات اپراتوری بندر شهید بهشتی چابهار به هندی ها پیشنهاد می شود عملکرد هند در توسعه زیرساخت ها و اتصالات حمل ونقل بندر شهید بهشتی و رشد تناژ بارگذری (ترانزیتی) و همچنین میزان همکاری و علاقه هندی ها در ادغام این قرارداد با یک موافقت نامه جامع تر یعنی کمربند اقتصادی شمال - جنوب مورد پیگیری و راستی آزمایی مجدانه قرار گیرد.

با توجه به اهمیت و سرعت تحولات پیش رو در منطقه، در صورت مثبت ارزیابی نشدن عملکرد طرف هندی در کوتاه مدت، لازم است هر چه سریع تر ابتکار عمل های جایگزین برای فعال سازی مزیت های راهبردی چابهار در دستور کار قرار گیرد.

4- در کنار پیگیری ابتکار کمربند اقتصادی شمال - جنوب با محوریت هند و روسیه با استفاده از فرصت های پیش آمده بعد از عملیات 7 اکتبر، پیشبرد کریدور ایران-عراق-سوریه با بیرون راندن نیروهای آمریکایی از عراق و سوریه، مجدانه دنبال شود.