تاجری که برق را به محله ما آورد؛ ناجی تهرانی ها در دوره قحطی بزرگ

به گزارش تین نیوز به نقل از فرادید، حاج میرزا حسین کمپانی از جرگه آن تاجرانی نبود که تنها به پشتوانه سرمایه شان احترام داشته باشند. امانت و مردمداری او نقل مردم کوچه و بازار بود. برگ های تاریخ معاصر می گویند او یک تنه منشأ خدمات زیادی در زمان خود بوده است.

حالا بیش از یک قرن از آن روز می گذرد. خانه امین الضرب معروف هنوز در خیابان امیرکبیر و ابتدای خیابان ایران نفس می کشد. دیگر مثل آن روزها به سادگی نمی توان درهای این خانه را گشود. میراث داران خانه در این سال ها کمتر میزبان اهالی و خبرنگاران بوده اند و همین حال و هوایی رازآلود به اندرونی خانه امین الضرب می دهد.

تهران شناسان و کارشناسان میراث فرهنگی می گویند این خانه تنها به ثبت میراث فرهنگی رسیده است و با توجه به قدمت ۱۶۰ ساله اش اگر به آن رسیدگی جدی نشود ممکن است به سرنوشت خانه های تاریخی در آستانه فروپاشی تهران قدیم در منطقه مان بپیوندد.

اندر احوالات صاحب خانه

نقل قول های تاریخی متعددی از میرزا حسین خان کمپانی معروف به امین الضرب وجود دارد. نام او در چند کتاب تاریخی برده شده است. پدرش سرپرست ضرابخانه دربار قاجار بود و پس از او خود نیز در این فن مهارت پیدا کرد.

مشهور است که میرزا حسین خان در سن ۱۶ سالگی وارد دنیای تجارت شده و دمی از تکاپو نمی نشسته است. کارنامه درخشان میرزا حسین خان کمپانی نشان می دهد که او از ثروت و اعتمادی که در اختیار داشته تنها به دنبال سود و منفعت شخصی نبوده است.

ایجاد خط آهن بین محمدآباد و آمل، ساخت نخستین کارخانه برق تهران و آوردن روشنایی به خانه تهرانی ها، راه اندازی کارخانه بلورسازی، تأسیس کارخانه چینی سازی تهران، ایجاد کارخانه ابریشم بافی، ایجاد کارگاه های ابریشم تابی، بنای کاروانسرای حسن آباد در میانه راه تهران و قم، پیشنهاد تأسیس نخستین بانک و نخستین کارخانه ذوب آهن فقط بخشی از خدمات این تاجر اواسط دوره قاجار بوده است.  

خرید گندم و مهار قحطی

تهران قدیم روزگار قحطی فراوان به خود دیده است. اما قحطی سال ۱۲۸۸ یکی از سنگین ترین آنها بوده است. در آن روزگار خشکسالی به شهرها غالب شده بود. کشاورزان خسران زیاد دیده بودند و گندم حکم طلا پیدا کرده بود.

کسی اگر خرده نان و خوراکی داشت پنهانی از بیم دزدیده شدنش آن را در هفت پستو به دهان می گذاشت. در چنین اوضاع و احوالی کک ثروتمندان، درباریان و منتصبان آنها نمی گزید. آنها مثل همیشه با شکم های سیر نظاره گر این وضع بودند.

تا اینکه میرزا حسین خان امین الضرب دوباره ثروتش را در راه مردم به کار گرفت. در کتاب های تاریخی معاصر آمده است که او به سرعت با کشاورزان مازندرانی به توافق رسید و مقادیر بسیار زیادی گندم از آنها خریداری کرد. برای آنکه این بار زودتر به تهران برسد هزینه ای مضاعف پرداخت و با ورود این محموله گندم مردم یک شهر از گرسنگی و مرگ حتمی نجات پیدا کردند.  

عمارت امین اضرب

سید جمال الدین اسدآبادی مهمان این خانه بود

می گویند همیشه بساط سفره های اطعام و روضه خوانی و جشن های ملی و مذهبی در خانه امین الضرب به پا بوده است. ایوان و سرسرا و حوضخانه و عمارت های این خانه پاخور شخصیت های بزرگ سیاسی و تاریخی بوده است.

سید جمال الدین اسدآبادی به دعوت ناصرالدین شاه به کشور بازگشت اما در خانه میرزا حسین خان امین الضرب اقامت کرد. می گویند میرزا حسین با زبان های مختلفی آشنا بوده است و در طول دو ماه عربی را هم نزد سید جمال الدین اسدآبادی می آموزد.

او تحت تأثیر اندیشه های اسلام گرایانه شیخ قرار می گیرد و بیش از پیش در راه حق مبارزه می کند. بعد از صادر شدن فرمان مشروطیت او از سوی تجار بازار تهران نماینده مجلس می شود تا منافع بیشتری را نصیب مشروطه خواهان کند.  

تنها ثبت کافی نیست

هیچ یک از میراث داران خانه امین الضرب که حالا همه آنها را با عنوان خاندان بزرگ مهدوی می شناسند راضی به گفت وگو درباره خانه و وضع دقیق آن نمی شوند. این خانه به جا مانده از نخستین کارآفرین عمده تهران فقط در سال ۸۲ به ثبت فهرست آثار ملی میراث فرهنگی کشور رسیده است و دیگر هیچ.

در این سال ها البته تا دلتان بخواهد شاهد اتفاق های ناگوار در این ملک و عمارت قدیمی بوده ایم. دو سال و نیم پیش بود که اهالی محله ایران شاهد تغییراتی در کاربری این خانه قدیمی شدند.

در دیوار بلند شرقی این بنا ۸ باب مغازه تجاری ساخته شد. حالا این فروشگاه های مدرن که به جمع مغازه های راسته و اتحادیه لوازم خانگی فروشان امین حضور پیوسته اند با کرکره های برقی نقره ای رنگ شان وصله ناجورخانه امین الضرب شده اند.

هیچ کس نمی داند صاحبان این فروشگاه ها با کدام مجوز و به پشتیبانی کدام نهاد دولتی اقدام به این کار کرده اند. طبق قانون هرنوع دخل و تصرف و تغییر کاربری در املاکی که در فهرست بافت تاریخی قرار دارند و به ثبت میراث فرهنگی رسیده اند تخلف محسوب شده و پیگرد قانونی دارد.

به نظر می رسد ادامه این روند سرنوشتی مانند خانه اتحادیه را نصیب خانه امین الضرب کند. این خانه باغ قدیمی که در خیابان لاله زار قرار دارد هنوز در اختیار اعضای خاندان اتحادیه است و تا کاربری تجاری پیدا کردن فاصله زیادی ندارد.

سید احمد محیط طباطبایی، مدرس دانشگاه، در این باره می گوید: «خانه امین الضرب ارزش تاریخی بسیاری دارد چرا که معماری دوره قاجار در آن به خوبی نمایان است و از طرفی این مکان محل سکونت یکی از شخصیت های تأثیرگذار تاریخی بوده است. این خانه از عمارت های مختلف تشکیل شده است که ساختمان اصلی آن محل سکونت امین الضرب و ساختمان های دیگر محل اسکان خدمه و خانه ورثه و فرزندان ایشان بوده است. »

این تهران شناس می گوید تا به حال چند بار زمزمه های خرید این خانه توسط نهادهای دولتی به گوش رسیده اما این اقدام بدون نتیجه مانده است: «سال ۱۳۷۰ شرکت توسعه فضاهای فرهنگی خواهان خریداری این عمارت شد اما میراث داران و خاندان مهدوی در این زمینه همکاری کافی را نداشتند. به تازگی زمزمه های خرید این خانه از سوی شهرداری تهران به گوش می رسد. همان طور که بارها گفته شده این بنا ارزش تاریخی زیادی دارد و رویدادهای تاریخی آن در کنار گنجینه نسخ خطی امین الضرب و وسایل به جا مانده از او باید با تغییر کاربری خانه از مسکونی به خانه موزه حفظ و حراست شوند.»