◄ مدهای کنترل ترافیک در حمل‌ونقل ریلی

حمل‌ونقل ریلی علی‌رغم این‌که از زیر شاخه‌های حمل‌ونقل محسوب می‌شود، اما به دلیل تفاوت‌های ساختاری بسیار زیادی که با حمل‌ونقل غیر ریلی (درون‌شهری یا جاده‌ای) دارد و از آن جمله می‌توان به محدود بودن مسیرهای حرکتی در این نوع حمل‌ونقل به یک جفت ریل اشاره نمود و درست به همین دلیل خلاف تصور عموم که کلمه کنترل ترافیک را مختص خیابان‌ها و معابر عمومی شهرها می‌دانند، کنترل ترافیک در حمل‌ونقل ریلی به‌خصوص در سیستم‌های ریلی درون‌شهری مانند، حمل‌ونقل ریلی و مترو و مونوریل وغیره بسیار حائز اهمیت بوده و باید توانایی‌ها و قابلیت‌های ویژه‌ای داشته باشد تا بتوان با بهره‌گیری از آن گردونه ترافیکی تک خطه ریلی را با برنامه زمان‌بندی دقیق، کنترل و هدایت کرد.

 کنترل ترافیک دستی

دراین سیستم کنترل ترافیک، عملاً کلیه فرامین و دستورات جهت مسیرسازی و کنترل قطارها به صورت دستی انجام می‌گیرد و رایانه و نرم‌افزار خاصی جهت این امر وجود ندارد، این مدکنترلی از دیرباز تاکنون در راه‌آهن و خطوط ابتدایی ریلی استفاده شده و هنوز هم در بخش‌هایی از سیستم‌های حمل‌ونقل ریلی درحال استفاده می‌باشد، در گذشته ساختار حمل‌ونقل ریلی بدین صورت بود که در مبادی اعزام قطارها و درنقاطی که سوزن نصب شده بود و انشعاباتی وجودداشت(عمدتاً در مجاورت یستگاه‌های راه‌آهن)‌، مراکزی تحت عنوان ایستگاه سوزن‌بانی وجود داشت‌، چیزی شبیه تقاطع‌های هم سطحی که جاده و ریل متقاطع شده و یک نفر در محل هنگام عبور قطار موانع را برای جلوگیری از تردد خودروها پایین می‌آورد. در آنجا نیز اشخاصی استقرار داشته و هنگام عبور قطار با توجه به هماهنگی‌های ابلاغ شده مسیر قطار را توسط تغییر سوزن مسیر آماده سازی نموده و پس از رسیدن قطار به محل یا عبور از آن شخص سوزنبان مراتب دریافت و اعزام قطار را به مقر اصلی توسط وسایل ارتباطی چون تلفن‌، تلگراف و یا بی‌سیم اطلاع داده و در مقر کنترل ترافیک خط با رسم گراف مسافت بر مبنای زمان آخرین موقعیت قطار‌ها ثبت و مجوز عبور قطار‌های بعدی را صادر می‌کردند.

اکنون نیز در پاره‌ای از مسیر‌های فاقد تجهیزات کنترل ترافیک مدرن و نرم‌افزار‌های کنترل ترافیک و یا راه‌اندازی‌های موقت مسیر‌هایی که هنوز سیستم‌های کنترل ترافیک آنها نصب نشده و یا تکمیل نشده است از مد کنترلی دستی با اندکی تغییرات استفاده می‌شود‌، این تغییرات به دلیل افزایش وسایل ارتباطی و گسترش فناوری‌های جدید همچون بی‌سیم‌های دور برد‌، خطوط تلفن و تصاویر دوربین‌های مدار بسته ایجاد شده‌اند. نمونه‌ای از سیستم‌های کنترل ترافیک دستی کنونی عبارت است از:

کنترل ترافیک به شیوه بلوک آزاد که در آن عملیات کنترل ترافیک، نقش مهمی در ایمنی حرکت قطارها وجلوگیری از توقف بیش ازحد قطارها دارد. امکاناتی که جهت این امر خطیر در اختیار قرار می‌گیرد باعث می‌شود که از نیروی انسانی کمتری در این عملیات بهره گرفته و باعث کاهش ریسک خطر در عملیات گردد.

عدم وجود تجهیزات مناسب جهت انجام عملیات مذکور، باعث جایگزینی نیروی انسانی می‌گردد که این مسئله ریسک بالایی را به همراه خواهد داشت زیرا در این حالت خطای انسانی توسط تجهیزات پوشانده نشده و مشکلاتی را به همراه خواهد داشت.

به طور معمول در ابتدای بهره برداری از خطوط جدید، و یا در توسعه خطوط به دلیل اینکه سیستم سیگنالینگ به طور کامل نصب نشده است وظیفه هدایت و کنترل ترافیک و حفظ ایمنی ترددها برعهده راهبران کنترل ترافیک مراکز فرمان است. با توجه به عدم نظارت تجهیزات خودکار نیاز به دقت مضاعفی در ترددها وجود دارد. همچنین در زمان قطع تجهیزات کنترلی به واسطه عوامل غیر مترقبه از کنترل ترافیک به‌صورت بلوک آزاد استفاده می‌شود. در مسیری که فاقد تجهیزات اینترلاکینگ است، بلوک‌های ثابتی تعریف شده و با استقرار گروه‌های کاری راهبری کنترل ترافیک در ابتدا و انتهای هر بلوک و با نظارت مستقیم مرکز کنترل و فرمان بر نحوه هدایت قطارها، امکان بهره‌برداری فراهم می‌شود.

حرکت قطار از ابتدای بلوک با دریافت مجوز کتبی از راهبر کنترل ترافیک امکان‌پذیر است. راهبرکنترل ترافیک براساس جداول زمانی اعلام شده و پس از انجام استعلام‌های لازم، دستور حرکت را با دادن مجوز کتبی حرکت به راهبر قطار صادر می‌نماید. زمان سیر وسیله نقلیه بین بلوک‌ها از قبل استخراج و در دسترس است و باید زمان اعزام و دریافت قطارها به دقت در فرم‌های اعزام و دریافت ثبت گردد و درصورتی که قطاری در زمان مقرر در مقصد دریافت نشد پیگیری لازم صورت پذیرد. در بعضی از سیستم‌ها، تا قطار قبلی در مقصد دریافت نگردد، قطار بعدی مجاز به ورود به محدوده آن بلوک نمی‌باشد. در انتهای هربلوک، گروه بعدی راهبران ترافیک مستقر در محل، مجوز گروه اول را از راهبر قطار دریافت نموده و پس ازاستعلام آزادی بلوک بعدی، مجوز کتبی ادامه مسیر را به راهبر قطار تحویل می‌دهند.

در هر زمان فقط یک قطار مجاز به حرکت در بلوک آزاد می‌باشد و از اعزام قطار بعدی تحت هر شرایطی که قطار قبلی بلوک را ترک نکرده باشد باید جلوگیری به‌عمل آورد. ضمن این‌که عدم رسیدن قطار قبلی در موعد مقرر باید در اسرع وقت توسط راهبر کنترل ترافیک مستقر در انتهای بلوک به اطلاع مرکز کنترل و فرمان رسانیده شود تا راهبران مرکزفرمان، نسبت به ردگیری قطار مربوطه و رفع اختلال به‌وجود آمده اقدام نمایند. هوشیاری کامل، دقت در کلیه مکالمات بی‌سیم و با سیم، تبادل کلیه اطلاعات و هماهنگی‌های انجام شده با راهبر ارشد کنترل ترافیک مستقر در محل، الزامی است زیرا هر سهل انگاری، عدم هماهنگی راهبران کنترل ترافیک، می‌تواند منجر به حادثه‌ای غیر قابل جبران گردد.

 کنترل ترافیک نیمه اتوماتیک (Semi Automatic)

در این مد کنترلی با بهره‌گیری از سخت‌افزار و نرم‌افزارهای کنترل ترافیک هوشمند، دیسپچر وقت مرکز کنترل‌، اقدام به مسیرسازی و عملیات کنترل ترافیک کرده و نرم‌افزار بر اساس منطق‌های پیش فرض در سطحی بالاتر بر مسیرسازی و صدور دستورات دیسپچر نظارت نموده و دستوراتی که ایمنی حرکت قطار‌ها را به مخاطره می‌اندازد و ناشی از خطای انسانی باشد را نپذیرفته و پیغام هشدار مربوطه را برای رویت دیسپچر نمایان می‌سازد‌، در این مد تمامی سیگنال‌ها‌، سوزن‌های مسیر‌، مدارات راه‌، دکمه‌های توقف اظطراری وسرعت محدود و سایر المان‌های مسیرفعال بوده و تحت کنترل نرم‌افزار و دیسپچر کنترل ترافیک می‌باشند‌، در بسیاری از مراکز کنترل محلی ریلی دنیا و کشورمان از این نوع نرم‌افزار‌ها جهت کنترل ترافیک ریلی استفاده می‌شود.

 کنترل ترافیک اتوماتیک (Automatic)

در این مد کنترلی نیز با استفاده از شبکه سخت‌افزارهای تخصصی و نرم‌افزارهای کنترل ترافیک هوشمند این قابلیت موجود است که با انتخاب مدهای مختلف به کنترل ترافیک خطوط ریلی پرداخته شود، هم مد نیمه اتوماتیک و هم مد اتوماتیک‌، در این مد شبکه کامپیوترهای کنترلی با دریافت جداول زمانی حرکت قطارها اقدام به مسیر سازی و اعزام اتوماتیک قطار‌ها نموده و بر عملکرد تمامی المان‌های کنترلی مسیر و نحوه تردد قطار‌ها نظارت کامل داشته و ارسال دستورات را به صورت اتوماتیک به قطارانجام می‌دهد، چنانچه قطارها از برنامه زمانی انحراف داشته باشند با دستورهای کاهش سرعت و یا افزایش سرعت اقدام به رگوله کردن حرکت‌ها می‌نماید.

* کارشناس مرکز کنترل و فرمان متروی تهران