حمل و نقل ریلی و اقتصاد مقاومتی

جعفر بدخشان *: نقش اساسی و کلیدی حمل‌ونقل ریلی به‌عنوان عامل ارتباط‌دهنده مراکز عرضه و تقاضا و عنصر تداوم بخش به فعالیت‌ها از دو بعد توسعه ملی و قیمت نهایی کالا و خدمات دارای اهمیتی خاص هست، به‌نحوی‌که توجه دقیق و جامع به هریک از عوامل زیرساختی حمل‌ونقل ریلی در تأمین بازده اجتماعی- اقتصادی جزو الزامات اصلی به ثمر رساندن اهداف رشد و توسعه به شمار می‌رود.

حمل‌ونقل‌ ریلی‌ به‌عنوان‌ یکی‌ از بخش‌های‌ مهم‌ سیستم‌ حمل‌ونقل، نقش‌ عمده‌ای‌ را در عرصه‌ اقتصادی، صنعتی‌ و اجتماعی‌ کشورها ایفا می‌کند و به‌واسطه مزایای خاص و نسبی که در مقایسه با سایر بخش‌های حمل‌ونقلی ازجمله هوایی‌، جاده‌ای و دریایی دارد، توانسته جایگاه قابل‌توجهی را در حوزه حمل‌ونقل به خود اختصاص دهد.

راه‌آهن با مزایایی همچون ظرفیت‌ بسیار بالا، مصرف‌ انرژی‌ و آلودگی‌ کم، نرخ‌ کرایهِ‌ پایین‌ و ایمنی‌ نسبت‌ به‌ سایر وسیله‌های‌ حمل‌ونقل‌ ‌استفاده‌ از آن‌ به‌منظور ‌حمل‌ونقل‌ بار و مسافر را در مسافت‌های‌ زیاد توجیه‌ کرده و موجب شده تا به‌عنوان یک وسیله ایمن و باصرفه ارتباطی شناخته شود. از سویی دیگر در میان مزایای یادشده، ایمنی بالا، ارزان بودن و مصرف انرژی کمتر این سیستم را به یک ابزار مردمی تبدیل کرده و موجب شده تا اکثر متقاضیان با مدنظر قرار دادن این پارامترها، سیستم حمل‌ونقل ریلی را در جهت تامین نیاز برگزینند که  به نظر می‌رسد بررسی برخی از این ویژگی‌ها خالی از لطف نباشد.‌مهم‌ترین‌ پارامتر در انتخاب‌ نوع‌ وسیله‌ نقلیه‌ نزد مسافران، وضعیت‌ ایمنی‌ است و آمار و اطلاعات نشان‌ می‌دهد که ایمنی‌ مسافرت‌های‌ حمل‌ونقل‌ ریلی‌ به‌مراتب‌ بیش‌ از سیستم هوایی‌ و جاده‌ای است.

با توجه به مزایای خاص حمل‌ونقل ریلی که آن را از سایر شقوق حمل‌ونقلی متمایز می‌کند اما شاهد گرایش صاحبان بار به حمل‌ونقل جاده‌ای هستیم که در استان مرکزی این وضعیت حکم فرم است.این در حالی است که طبق برنامه راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران هرسال تناژ بار حمل شده ‌توسط قطار، باید حدود 20 درصد افزایش یابد.برنامه‌ریزی راه‌آهن تا سال 97، حمل 70 میلیون تن بار است اما در حال حاضر سهم کمتر از ۱۰ درصدی حمل بار توسط راه‌آهن را شاهد هستیم.

علی‌رغم توجهاتی که مسئولان در برنامه‌های کلان کشور ازجمله برنامه‌های چهارم و پنجم به حوزه حمل‌ونقل ریلی کرده بودند اما هنوز برنامه‌های پیش‌بینی‌شده محقق نشده و راه‌آهن به سهم خود از حمل بار کشور دست نیافته است. قرار بود تا پایان برنامه پنجم توسعه، سهم ریلی در بخش بار 30 درصد  باشد.

این‌ها ارقامی است که در برنامه چهارم نیز دیده‌شده بود و به برنامه پنجم انتقال یافت درحالی‌که اکنون این ارقام در بخش بار زیر 20 درصد هست.به عبارتی حداقل نسبت به برنامه 50 تا 60 درصد  عملیاتی شده است و نیاز به برنامه‌ریزی جهت بهبود این وضعیت داریم.در کشور ما به‌عنوان‌مثال هم‌اکنون 88 درصد فولاد تولید کشور از طریق جاده حمل می‌شود.

در آمریکا و آفریقای جنوبی به ترتیب 45 و 85 درصد بار با راه‌آهن حمل می‌شود و در ایران این میزان 12 درصد است و با ادامه این وضع نمی‌توان امیدی به توسعه ریلی داشت.حمل‌ونقل ریلی ازجمله شیوه‌های مرسوم حمل‌ونقل زمینی باصرفه اقتصادی بالا در دو عرصه مصرف انرژی و ایمنی است. نسبت مصرف سوخت در بین وسایط نقلیه جاده‌ای و ریلی در بخش حمل بار با توجه به نوع وسیله نقلیه (کامیون و تریلی) از یک‌به‌شش تا یک‌به‌نه متفاوت است. در بخش مسافر نیز، نسبت مصرف گرچه بسیار نزدیک‌تر است اما راه‌آهن همچنان کمتر سوخت مصرف می‌کند و بنا به علل فراوان (نظیر عوامل ایمنی، انرژی، محیط‌زیست و مقایسه هزینه‌های ساخت راه‌آهن و جاده) تاثیر فراوانی در رشد اقتصادی کشور دارد.

در گزارش مقایسه مصرف سوخت در سیستم حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای که توسط کارشناسان گروه مطالعات اقتصادی مرکز تحقیقات راه‌آهن ارائه‌شده است٬ سوخت برای هر  ۱۰۰۰ نفر کیلومتر حمل‌ونقل مسافر در جاده  10 لیتر و برای حمل‌ونقل در راه‌آهن حدود ۷ لیتر مصرف خواهد شد.

بررسی احکام، قوانین و مصوبات مرتبط با صنعت حمل‌ونقل ریلی نیز نشان می‌دهد که در سیاست‌های کلی نظام در بخش حمل‌ونقل، اصل چهل و چهارم قانون اساسی، برنامه‌های سوم، چهارم و پنجم توسعه و سایر قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی شامل قانون توسعه حمل‌ونقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت، قانون حمایت از سامانه‌‌های حمل‌ونقل ریلی شهری و حومه و آیین‌نامه‌های اجرایی مرتبط همواره بر گسترش حمل‌ونقل ریلی تأکید شده است.

همچنین در بندهای ۲۴ و ۲۵ سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری برای توسعه و تقویت حمل‌ونقل ریلی تأکید ویژه شده است. علاوه بر این به دستور رئیس‌جمهور و سازمان مدیریت برنامه، سه حکم حمایتی از راه‌آهن در برنامه ششم توسعه آمده است.

بااین‌وجود توسعه این ناوگان همچنان با چالش‌هایی همراه است.در حال حاضر ۲۰ میلیارد لیتر گازوئیل در بخش حمل‌ونقل کشور مصرف می‌شود که اگر این حمل‌ونقل با راه‌آهن باشد می‌توان با ۳ میلیارد لیتر گازوئیل همه این حمل‌ونقل را انجام داد و ۱۷ میلیارد لیتر گازوئیل به ارزش ۱۰ میلیارد دلار صرفه‌جویی حاصل از شیفت حمل‌ونقل جاده‌ای به ریلی است. با این حساب می‌توان ۱۷ میلیارد لیتر افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی را فقط با جابه‌جایی مد حمل‌ونقل جاده‌ای به ریلی داشت.با احتساب دلار آزاد ۳ هزار و ۵۰۰ تومانی به این نتیجه می‌رسیم که حداقل از محل انتقال حمل‌ونقل جاده‌ای به راه‌آهن صرفه‌جویی ۳۵هزارمیلیاردی به دلیل افت مصرف گازوئیل در کشور حاصل می‌شود.

حمل‌ونقل‌ ریلی‌ به‌عنوان‌ یکی‌ از بخش‌های‌ مهم‌ سیستم‌ حمل‌ونقل‌، نقش‌ عمده‌ای‌ را در عرصه‌ اقتصادی، صنعتی‌ و اجتماعی‌ کشورها ایفا می‌کند.توسعه حمل‌ونقل ریلی و بهره‌گیری از آن در جهت حمل بار یکی از سیاست‌های اصلی دولت در حوزه حمل‌ونقل است.با توجه به سیاست‌های اصلاح الگوی مصرف انرژی،حفظ محیط‌زیست و ارتقاء امنیت و ایمنی در حوزه حمل‌ونقل و به‌خصوص اقتصاد مقاومتی،توسعه و بهره‌گیری از حمل‌ونقل ریلی از اهمیت خاصی برخوردار می‌شود.

حمل‌ونقل ریلی می‌تواند باصرفه جویی در مصرف انرژی نسبت به حمل‌ونقل جاده‌ای گام موثری در راستای اقتصاد مقاومتی و اصلاح الگوی مصرف بردارد. به‌طوری‌که بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان مصرف سوخت حمل‌ونقل ریلی یک‌هفتم حمل‌ونقل جاده‌ای است. به‌این‌ترتیب با حمل یک‌تن بار در هر کیلومتر از طریق راه‌آهن در مقایسه با جاده حدود 6 سی‌سی صرفه‌جویی در مصرف سوخت صورت می‌گیرد.

در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری حداقل در بیش از پنج بند مزیت توسعه راه‌آهن آشکار می‌شود.در بند ۳ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری، رشد بهره‌وری در اقتصاد موردتوجه قرارگرفته و در بند ۴ این سیاست‌ها به صرفه‌جویی در مصرف انرژی اشاره و در بند ۸ این سیاست‌ها تأکید بر اجرای سیاست‌های اصلاح الگوی مصرف‌شده است.

همچنین در بند ۱۰ ، ۱۲ و ۱۳ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی به موضوع ترانزیت‌، پیوندهای راهبردی با کشورهای همسایه و همچنین افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی اشاره شده است.از سوی دیگر حمل بار توسط راه‌آهن می‌تواند به دغدغه‌های دوستداران محیط‌زیست پاسخ مثبت دهد و امنیت خاطر بسیار بالائی را به صاحبان بار بدهد و با کاهش از حجم ترافیک جاده‌ای کشور به کاهش آمار تصادفات جاده‌ای و عوارض ناشی از آن کمک نماید.برآوردی از کل کالاهای قابل حمل تا سال 1400 از سوی وزارت راه و شهرسازی انجام شده است.

طبق این برآورد کل 682 میلیون تن کالای قابل حمل موجود در سال 1400 شمسی به 915 میلیون تن افزایش می‌یابد؛ ازاین‌رو برنامه‌ریزی‌شده از این 250 میلیون تن افزایش کالا برای حمل، 170 میلیون تن آن توسط ریل جابه‌جا شود و حدود 80 میلیون تن سهم جاده‌ای باشد. باید سهم ریل در جابه‌جای کالا به 6 برابر ارتقا یابد.

مسئله اینجاست که چرا علی‌رغم اینکه راه‌آهن با مزایایی همچون ظرفیت‌ بسیار بالا، مصرف‌ انرژی‌ و آلودگی‌ کم، نرخ‌ کرایهِ‌ پایین‌ و ایمنی‌ نسبت‌ به‌ سایر وسیله‌های‌ حمل‌ونقلی که‌ ‌استفاده‌ از آن‌ را به‌منظور ‌حمل‌ونقل‌ بار در مسافت‌های‌ زیاد را قابل توجیه‌ کرده و موجب شده تا به‌عنوان یک وسیله ایمن و باصرفه ارتباطی شناخته شود اما هنوز صاحبان بار گرایش دارند تا بار خود را از طریق حمل‌ونقل جاده‌ای به مقصد برسانند.

یکی از مباحثی که می‌توانند تاثیر زیادی برافزایش کارایی سیستم حمل‌ونقل ریلی بگذارد افزایش رضایت شهروندان و مشتریانی که از این سیستم استفاده می‌کنند، هست. این امر باعث افزایش استفاده از سیستم حمل‌ونقل ریلی می‌گردد.لذا به‌منظور افزایش کارایی سیستم حمل‌ونقل ریلی و همین‌طور افزایش شتاب استفاده از حمل‌ونقل ریلی در کشور،افزایش سطح رضایتمندی صاحب‌بار بار و کالا از اهمیت بالائی برخوردار است.

*کارشناس حمل‌ونقل ریلی