آشنایی با پایتخت های تاریخی ایران در دوران کهن

پایتخت های باستانی ایران

همگی می دانیم که پایتخت ها، شهر اصلیِ یک کشور یا حکومت هستند. یک پایتخت مرکز اصلی حکومت به حساب می رود و به تبع آن، باقی مراکز حکومتی هم در این شهر قرار می گیرند. اماکنی همچون وزارتخانه ها، مجلس، سازمان دولتی و دربار. به همین خاطر است که اغلب پایتخت ها پرجمعیت تر از باقی شهرها هستند. بسیاری از کشورها در طول تاریخ بارها پایتخت خود را به دلایل متعدد سیاسی و جغرافیایی تغییر داده اند.

چنانچه کمی دقیق شویم درمی یابیم که ایران از جمله کشورهایی است که بیشترین تغییر پایتخت را داشته . چرا که حکومت های محلی و موقت بسیاری در ایران حاکم شده اند و به علل مختلف، پایتخت را به شهر دیگری منتقل کرده اند. در این مقاله از الی گشت با بررسی قدم به قدم تاریخی، پایتخت های باستانی ایران را معرفی می کنیم و کم کم در تاریخ جلو می آییم تا به امروز برسیم.

پایتخت های باستانی ایران قبل از هخامنشیان

قبل از این که مستقیماً به سراغ پایتخت های باستانی ایران برویم بهتر است کمی در زمان به عقب سفر کنیم. آن قدر برویم عقب که برسیم به تمدن مهمی که پیش از حکومت اقوام آریایی در ایران ساکن بودند یعنی تمدن قدرتمند ایلامی ها و به معرفی پایتخت آنها بپردازیم.

شوش

ایلامیان یکی از تمدن های بسیار قدرتمند و مهم از نظر رشد تمدن و فرهنگ بشری بوده اند که پیش از تسلط اقوام آریایی بر ایران در جنوب غربی ایران ساکن بوده اند. گفتنی است حدود ۲٬۷۰۰ قبل از میلاد پادشاهی ایلام تشکیل شد و شهر شوش برای هزاران سال به عنوان پایتخت و مرکز این تمدن مهم به شمار می رفت.

همچنین در دوران هخامنشیان، شوش یکی از پایتخت های باستانی ایران و مراکز سیاسی این امپراتوری پهناور بود. شوش در این زمان چهارراه شرق و غرب شد و به دلیل اهمیت و موقعیت جغرافیایی و سیاسی خاصش بود که راه های بسیاری خصوصاً راه بزرگ موسوم به «راه شاهی» این شهر را به نقاط مختلف دنیا مرتبط کرد. گرچه شوش بعد از حمله اسکندر به مرور اهمیت خود را از دست داد. این شهر در دوران ساسانیان به همراه شوشتر و جندی شاپور از مراکز اقتصادی تولید و صادرات ابریشم به حساب می رفت. در سال ۱۷ قمری شوش به تصرف مسلمانان درآمد.

هگمتانه اولین پایتخت آریایی ها

به هنگام مرور پایتخت های باستانی ایران پس از شوش قطعاً باید به سراغ اولین پایتخت آریایی ها یعنی هگمتانه یا همان همدان امروزی برویم. این شهر که به اسم اکباتان هم شناخته می شود، برای اولین بار توسط حکومت مادها یکی از اقوام آریایی به عنوان پایتخت و مرکز حکومتی انتخاب شد. تاریخ نویسان یونانی، هگمتانه را به صورت قلعه ای تودرتو و هفت لایه توصیف کرده اند. گفته می شود درونی ترین قلعه، به پادشاه اختصاص داشته است. هگمتانه را در واقع به عنوان اولین پایتخت ایرانیان می شناسند.

اکباتان به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا و شوش در خوزستان، از معدود شهرهای باستانی دنیاست که همچنان زنده و پابرجاست. به گفته هرودوت این شهر را دیااکو پادشاه ماد ساخته و دارای هفت دیوار بوده که هر کدام به رنگ یکی از سیارات بوده اند. پس از مادها هخامنشیان هم این شهر با به عنوان پایتخت تابستانه خود برگزیدند.

پایتخت های باستانی ایران بعد از هخامنشیان

تا اینجای معرفی پایتخت های باستانی ایران به بررسی شهرهایی که قبل از سلسله هخامنشیان هم پایتخت و مرکز حکومتی بوده اند پرداختیم. گفتیم که شهرهایی همچون شوش و همدان (هگمتانه) از جمله پایتخت های هخامنشیان هم به حساب می رفته اند. اما این سلسله باشکوه پادشاهی پایتخت های دیگری هم داشته است. از دیگر پایتخت های هخامنشیان می توان به انشان یا انزان که به نوعی خواستگاه هخامنشیان هم به حساب می رود، پاسارگاد و بابل اشاره کرد. اما همگی می دانیم نامی که بیش از همه میان پایتخت های هخامنشی می درخشد تخت جمشید است.

تخت جمشید

محال است بخواهیم درباره پایتخت های باستانی ایران صحبت کنیم و مجبور نشویم اسم تخت جمشید را بیاوریم. گرچه برخی تاریخ شناسان و محققان در پایتخت بودن تخت جمشید شک دارند و معتقدند که این منطقه تنها استفاده ای تشریفاتی برای حکومت هخامنشیان داشته اما همچنان نمی توان در این باره به نتیجه ای قطعی رسید. تخت جمشید که به نام های پارسه، پرسپولیس، صدستون و چهل منار هم شناخته می شود در جوار دشت مرودشت، در کوهپایه ی کوه رحمت، در استان فارس و شهر مرودشت شیراز واقع شده.

تخت جمشید در حقیقت مجموعه ای از چند کاخ تودرتو است که در دوران داریوش بزرگ، خشایارشاه و اردشیر اول ساخته شده. این مجموعه کاخ کاربری های مختلفی داشته و شهری در اطرافش وجود داشته است. این شهر سه بخش ارگ، شهرستان و قسمت بیرونی داشته که مرکز حکومتی آن ارگ بوده و روی صفه ای سنگی از کوه رحمت واقع شده است.

پایتخت های باستانی ایران در زمان سلوکیان و اشکانیان

درباره پایتخت های باستانی ایران در زمان سلوکیان باید گفت بعد از حمله ی اسکندر، حکومت ایران به سلوکوس رسید و سلسله سلوکیان تأسیس شد. سلوکوسِ اول، شهری در کرانه رود دجله ساخت و نام آن را سلوکیه گذاشت. سلوکیه همراه تیسفون بخشی از هفت شهری شد که مدائن را تشکیل دادند. اما پس از سلوکیان این اشکانیان بودند که حکومت را به دست گرفتند. اشکانیان پایتخت های مختلفی از جمله نسا، صددروازه و تیسفون داشتند. گفته می شود شهر نسا اولین پایتخت اشکانیان بوده است. گرچه برخی معتقدند شهر صددروازه اولین آنها به شمار می رفته.

صددروازه یا دامغان

یکی از پایتخت های باستانی ایران شهر صددروازه یا همان دامغان امروزی است که همان طور که گفتیم یکی از پایتخت های اصلی اشکانیان بود و عده ای معتقدند اولین پایتخت آنها به شمار می رفته. یونانیان این شهر را به نام هکاتوم پلیس می شناختند. آنها به هر شهری که بیش از چهار دروازه داشت این عنوان را می دادند. گفته می شود صددروازه در دوران اوج خود ۲۸ کیلومترمربع مساحت داشته.

در دوران بعد از اسلام این شهر به «شهر قومس» معروف شد و مرکز ایالت قومس بود. گفتنی است قمیس در سال ۸۵۶ میلادی بر اثر زلزله ویران شد و احتمالاً پس از آن متروکه شده. این شهر باستانی امروزه همان شهر قمیس (بین سمنان و دامغان در استان سمنان) نامیده می شود.

تیسفون

از دیگر پایتخت های باستانی ایران باید به شهر تیسفون اشاره کرد. این شهر همانطور که گفتیم در دوران اشکانیان یکی از پایتخت های مهم به شمار می رفته. تیسفون در کرانه شرقی رود دجله، در حدود ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی بغداد و در کشور عراق امروزی واقع شده. این شهر به مدت بیش از ششصد سال پایتخت سلطنتی ایران  در دوران اشکانی و ساسانی بود اما در سال ۶۳۷ در جنگ مدائن به تصرف اعراب مسلمان درآمد.

 تیسفون در سلسله اشکانی به عنوان پایتخت غربی ایران در میان رودان ساخته شد. همچنین در دوران ساسانیان هم این شهر از اهمیت بالایی به عنوان مرکز نیروی سیاسی و اقتصادی برخوردار بود. بعد از حمله ی اعراب به ایران، تیسفون به تاراج رفت و متروکه شد. گفته می شود تیسفون هفت شهر در خود داشته و ساکنان آرامی، آشوری و عرب در عراق، شام و شبه جزیره عربستان به آن مدائن به معنای شهرها می گفتند. از جمله یادگارهای دوران ساسانی در این شهر می توان از طاق کسری نام برد.

پایتخت های باستانی ایران پس از اسلام

اگر بخواهیم به سیر پایتخت های باستانی ایران از گذشته تا امروز ادامه بدهیم ناگزیر باید قدم به قدم جلوتر بیاییم و سلسله های مختلفی که پس از حمله اعراب بر این سرزمین حکمرانی کردند را بررسی کنیم. اما به جای این کار ترجیح می دهیم مستقیماً به شهرهایی بپردازیم که پایتخت حکومت های مختلف بوده اند و تک تک به معرفی هرکدام بپردازیم. با الی گشت همراه باشید تا با هم تعدادی دیگر از پایتخت های باستانی ایران را مرور کنیم.

نیشابور

یکی از شهرهایی که نمی توان به هنگام بررسی پایتخت های باستانی ایران از قلم انداختش، نیشابور است. این شهر در استان خراسان که خواستگاه بسیاری از دانشمندان و شعرای قدیم ایران بوده در زمان حکومت سلسله طاهریان به عنوان پایتخت انتخاب شد. همچنین باید اضافه کرد در اوایل دوران سلجوقیان هم نیشابور پایتخت بوده اما با وجود این که در ادوار بعدی دیگر پایتخت حکومتی نبود، مرکز مهم فرهنگی هنری و تجاری به حساب می رفت.

قزوین

قزوین هم به عنوان شهری تاریخی که زمانی مرکز حکومت ایران بوده در لیست پایتخت های باستانی ایران وجود دارد. جالب است بدانید پیشینه ی این شهر به دوران ساسانی بازمی گردد. این شهر در حقیقت شاه راه اقتصادی جاده ی ابریشم بود و مرکز مهم تجاری به حساب می رفت. اما تنها در زمان صفویان بود که به مدت ۵۷ سال به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد.

گفتنی است قزوین را با نام پایتخت خوشنویسی ایران هم می شناسند چرا که خوشنویسان زیادی از جمله میرعماد در آن در امر خوشنویسی به ابداعات مختلف دست زدند و نامشان را در تاریخ هنر جاودانه کردند.

ری

حقیقتاً نمی توان از پایتخت های باستانی ایران حرف زد و اسمی از شهر کهن ری نبرد. ری از کهن ترین شهرهای دنیاست. به  این منطقه در گذشته «شیخ البلاد» می گفته اند. گفتنی است تاریخ پیدایش ری به دوران اقوام آریایی می رسد. گفته می شود ری از تمام شهرهای ماد بزرگ تر بوده است. ری در لغت به معنای شهر سلطنتی است و به ساکن و اهل ری رازی گفته می شود.

ری در دوره ای از حکومت زیاریان و سلجوقیان از پایتخت های باستانی ایران به شمار می رفته است. خوب است بدانید از این شهر در طی تاریخ با نام های مختلفی یاد می شده. نام هایی همچون راکس، راز، راگز، راگا، رغه، ارشکیه، راگو، راگیا، راگیانا، رام اردشیرام البلاد، ری شهر، شیخ البلاد و محمدیه. همچنین در وندیداد آمده که ری سیزدهمین شهری بوده که درجهان ساخته شده است. تاریخ شناسان معتقدند پیشینه ی سکونت در این شهر به ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد برمی گردد.

شیراز

شیراز هم نام شهر مهم دیگری از کشورمان است که در لیست پایتخت های باستانی ایران وجود دارد. این شهر که مرکز استان فارس به شمار می رود از پیشینه ای تاریخی برخوردار است. به نظر می رسد حتی از قبل از دوران ساسانی این شهر وجود داشته است. اما در دوران سلسله آل بویه بود که شیراز به پایتختی انتخاب شد. در دوران اتابکان شیراز از گزند حمله ی مغول در امان ماند. در ادوار بعد یعنی در دوران سلسله زندیه شیراز دوباره پایتخت ایران شد. این شهر از دیرباز خواستگاه هنر و فرهنگ ایرانی بوده و یادگارهای تاریخی بسیاری را در خود جای داده است.

اصفهان

اما مگر می توان از پایتخت های باستانی ایران حرف زد و به سراغ اصفهان نرفت؟ اصفهان باآن همه آثار و اماکن تاریخی در خود در سه دوره ی مختلف پایتخت ایران بوده است. سلسله های صفویان، سلجوقیان و آل بویه همگی این شهر را به پایتختی برگزیدند و یادگارهای بسیاری از آن ادوار امروزه در این شهر زیبای تاریخی وجود دارد. همچنین جالب است بدانید در سال ۲۰۰۶ اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در دنیا شناخته شد. وجود دیدنی های مختلف در این شهر باعث شده آن را با عنوان نصف جهان هم بشناسند.

تهران

گرچه تهران به عنوان پایتخت به دوران معاصر و دوران قاجار و پهلوی و پس از آن جمهوری اسلامی ایران تعلق دارد اما نمی توان از پایتخت های باستانی ایران حرف زد و از پایتخت فعلی آن غافل شد. این شهر در گذشته روستایی بسیار بزرگ بوده و در دوران آقا محمد خان قاجار بود که به دستور او این منطقه به عنوان پایتخت و دارالخلافه انتخاب شد. در دوران رضاشاه و به دستور او معماری و شهرسازی تهران مدرن شد و به مرورزمان تبدیل به چیزی شد که امروزه تحت عنوان پایتخت ایران می شناسیم.