عباس سحاب نقشه نگار مدرن ایران

«در دوره دبیرستان اولین نقشه ی شهر تهران را به زبان لاتین تهیه کردم. با یک شیشه مرکب چین، چند قلم ها شور و یکی دو متر کاغذ کالک. تهیه ی این نقشه شش ماه طول کشید. بعد از چهار ماه که این نقشه را با اوزالید تکثیر می کردم، آن را در هزار نسخه چاپ کردم و با فروش آنها توانستم نسخه ی فارسی نقشه را هم تهیه کنم. این شروع کار جدی من بود که در یکی از اتاق ها ی منزل پدری ام در سال ۱۳۱۵ ]پانزده سالگی[ انجام شد و کم کم با تشویق پدرم ادامه پیدا کرد.»

ماجرای تهیه ی این نقشه به نوشته ی کتاب جغرافیای عشق به زمانی برمی گردد که عباس سحاب «روزی در سال های پایانی دبیرستان در خیابان شاه تهران ]جمهوری[ با چند نفر جهانگرد فرانسوی مواجه شد که وی و کشورش را به خاطر نداشتن یک نقشه ی راهنما از شهر تهران مورد سرزنش قرار می دهند. از این رو، بر آن شد تا با تهیه ی نقشه ی مزبور به رفع این نقیصه بپردازد. بدین ترتیب عباس سحاب با دست مایه ای برابر با ۲۷ ریال که تمام دارایی او بود کار یاد شده را انجام داد. این نقشه در واقع اولین نقشه ی توریستی شهر تهران به خط لاتین بود که توسط یک ایرانی آن هم یک دانش آموز دبیرستانی تهیه شد.»

عباس سحاب شاگرد مدرسه ی کمالیه ذوق و شوق نقاشی داشت و با حمایت پدرش ابوالقاسم سحاب، با علاقه و پشتکار به کارش در منزل ادامه داد. ابوالقاسم سحاب پدر عباس سحاب از تفرش به تهران آمده بود و در تهران مشغول آموزش و تدریس در مدارس تهران بود و از فرزندش در تهیه ی نقشه حمایت می کرد.

وقتی در سال ۱۳۲۹ خانواده ی سحاب به شرق تهران در نزدیکی میدان ژاله نقل مکان کردند در آنجا عباس سحاب سنگ بنای «مؤسسه جغرافیایی سحاب» را گذاشت و برنامه ی تهیه ی نقشه ها ی شهرها و مناطق مختلف ایران را دنبال کرد. پس از آن وی چند بار نقل مکان کرد. ابتدا دفترش را به خیابان شاهرضا (انقلاب) روبه روی خیابان صفی علیشاه و در سال ۱۳۴۶ به خیابان ایرج (سمیه) منتقل کرد.

دکتر محمدحسن گنجی در آن روزگار جز اولین استادان جغرافیا بود و در دانشگاه تهران جغرافیا درس می داد، با دیدن نقشه ها ی عباس سحاب به وجد آمد و سراغ عباس سحاب رفت. دکتر گنجی می گوید:

«در یکی از روزهای سال ۱۳۲۱ یک نقشه ی جدید سیاه و سفید و چاپ سنگی ایران به دستم افتاد که مرا بی نهایت مسرور ساخت و آن نقشه ای بود به مقیاس حدود یک چهار و میلیونیم که علاوه بر شبکه ی راه ها و تقسیم بندی استان ها و اسامی نقاط معتبر، نقش ونگارهای تزئینی فراوان در تمام حواشی داشت و در زیر آن نام تهیه کننده ی آن، عباس سحاب به نشانی میدان ژاله، خیابان جابری نوشته شده بود. بر آن شدم که عباس سحاب را پیدا کنم و به او بگویم که او یکی از آرزوهای مرا در تهیه ی نقشه به مرحله ی عمل نزدیک ساخته است.»

دکتر گنجی در باره ی دیدارش با سحاب می گوید: «در باره ی نقشه ای که به چاپ رسانده بود و سوابق و علاقه مندی خود به امر نقشه و بالاخره، نقشه ها یی که برای آینده در سر می پروراند، خیلی صبحت کردیم و هم صحبت پیدا کرده بودم که خارج از محیط دانشگاه که با من فکر و زبانی مشترک داشت و آن هم نقشه ی جغرافیایی ]بود[، که هر یک از ما به طور خاصی به آن علاقه مند بودیم. من به عنوان یک بازوی قوی در تدریس جغرافیا در دانشگاه و او به صورت یک خدمت علمی و اجتماعی که برای زندگی برگزیده بود.»

همکاری با یک شرکت بین المللی

در سال ۱۳۳۶ شرکت مهندسین مشاور «سرالکساندر گیپ» از سحاب دعوت کرد تا در پروژه ی مطالعه ی سد سازی در شمال ایران در منطقه ی بین نکا و علمده، با این شرکت در تهیه ی نقشه همکاری کند. این شرکت عکس هوایی از منطقه تهیه کرده بود اما نیاز به جزئیات و نقشه ی زمینی داشت.

خودش تعریف می کند که «بعد از ظهر یکی از روزهای بهار سال ۳۶ که منزل و محل کارم در خیابان جابری بود. یکی از اهالی محل در زد و گفت: دو نفر خارجی سراغ شما را می گیرند و من آنها را به اینجا آورده ام. خارجی ها را به داخل خانه دعوت کردم و به زبان فرانسه با آنها مشغول صحبت شدم. پس از چندی معلوم شد که اولی "مستر ساوج" رئیس شرکت "سرالکساندر گیپ" در ایران و دومی وابسته ی فرهنگی سفارت انگلیس است ... پروژه ی جالبی بود برای کشور و من از اینکه می توانستم سهمی را در مطالعات اولیه ی این کار بزرگ داشته باشم، خوشحال بودم.»

با وجود اینکه این پروژه برای سحاب جذاب بود اما مشکل این بود که منطقه ی وسیعی را در بر می گرفت که به سادگی نمی شد به آن مناطق سفر کرد. علاوه بر این مدت اجرای این پروژه شش ماه بود و این کار را سخت تر می کرد. خودش می گوید: «آنها یک نقشه ی مازندران خود من را نیز به همراه آورده بودند و فکر می کردند من این منطقه را مثل کف دست می شناسم، البته، من قبلاً بسیاری از شهرها و آبادی ها ی این منطقه را دیده بودم، ولی نه اینکه یک یک آبادی ها و ... کوه ها و رودها و غیره را بتوانم دقیقاً، آن هم بر روی عکس ها ی هوایی پیاده و آن را گویا کنم و به راحتی یک فتو مپ (photo map) تهیه کنم.»

وقتی سحاب آمادگی خود را به شرکت الکساندر گیپ اعلام کرد، خانواده را سوار قطار کرد و به ساری رفت و به سرعت کارش را شروع کرد. چند گروه تشکیل داد و این گروه ها «همراه افراد بومی باید هر شب منطقه ای را که می بایست بازدید و ]نقشه[ را تکمیل کنند، مشخص می کردیم. البته مناطق سخت تر و صعب العبور را خودم می گرفتم و مناطق ساده تر را به همکاران می سپردم ... خیلی وقت ها می شد که در کوهستان راه مناسب حتی برای عبور جیپ نبود، حال یا بایستی بقیه راه را پیاده طی می کردیم و یا اگر قاطری یا الاغی در دسترس بود، آن را از اهالی کرایه می کردیم تا خود را به دل کوهستان و روستاهای پراکنده ی آن برسانیم.»

کار زودتر از موعد مقرر تمام شد و بعد از اجرای این کار چند پیشنهاد از اروپا و آمریکا برای کار به سحاب داده شد ولی خودش می گوید: «با خودم فکر می کردم اگر با تجربه و نیرویی که دارم تمام توان خودم را صرف کار برای کشورم نمایم، موفق تر خواهم بود. آنها امثال مرا می توانند در جاهای دیگر پیدا کنند.»

 اولین نقشه ی آموزشی برای مدارس را در سال ۱۳۳۹ تهیه کرد. این مجموعه هشت قطعه بود که شامل نقشه ها ی ایران و جهان بود و هر نقشه ۲۵ ریال قیمت داشت.

نقشه و اطلس ها ی جغرافیایی مهم ترین آثار عباس سحاب را تشکیل می دهند و او در طول زندگی حرفه ای خود بیش از ۷۰۰ اثر خلق کرده است که نقشه ها ی استان ها و مناطق ایران، نقشه ی شهرهای ایران و نقشه ی کشورهایی نظیر پاکستان، افغانستان، ترکیه، کویت، عراق، عربستان، هندوستان، اندونزی، قبرس و ... را در بر می گیرد. سحاب نقشه ی راه های خاورمیانه را نیز در دهه ی ۲۰ و ۳۰ خورشیدی تهیه کرد.

دکتر محمدحسن گنجی استاد دانشگاه تهران که از پیشکسوتان جغرافیا در ایران معاصر است ارتباط نزدیکی با عباس سحاب داشت، او سحاب را آخرین فرد از مکتب سنتی نقشه کشی می داند و می گوید که او علاوه بر نقشه «شاخ و برگ فرعی زیادی به نقشه ها می داد. صرف نظر از نقش و نگاری که در حاشیه ی نقشه به وجود می آورد، روی خود نقشه اطلاعات غیرنقشه ای و تاریخی را می گنجاند.»

جغرافی علم فراموش شده

علم جغرافیا به عنوان علم فراموش شده در ایران پس از تأسیس دارالفنون دوباره مورد توجه قرار گرفت و در آنجا «نخست از معلمان خارجی استفاده شد و سپس دانشمندان ایرانی همچون میرزا عبدالغفّار نجم الدوله (نجم الملک) و مهندس عبدالرزاق بغایری و مهندس محسن مسعود انصاری که می توان از آنان به عنوان پیشروان علم جغرافی و نقشه کشی در عصر جدید یاد کرد.»

بنابر گفته ی دکتر گنجی، عبدالغفار پیش قدم جغرافی دانان معاصر است که برای «نخستین بار در سال ۱۲۶۸ به یاری ۲۰ نفر از شاگردان دارالفنون نقشه ی اراضی جدید شهر تهران را در مدت هشت ماه کشیده است و از آن تاریخ که شهر تهران در داخل حصار جدید به سرعت توسعه پیدا می کرده همواره تغییرات و توسعه ها ی جدید را در نقشه ی خود وارد می ساخته است. به عبارت دیگر کار نقشه برداری را ادامه می داد ... در سال ۱۳۰۹ هجری قمری (۱۲۷۰خورشیدی) اولین نقشه ی تمام عیار و کامل شهر تهران را از خود به یادگار گذاشته است.»

عبدالرزاق بغایری از دیگر معلمان دارالفنون نیز نقشه ای از ایران و شهر تهران تهیه کرده است که از نظر مطالعه ی وضعیت یک صد سال پیش تهران جالب است.

بعد از این گروه از استادان پیشرو، در سال ۱۳۰۰ ارتش ایران اداره ی جغرافیایی تشکیل داد که کارش تهیه ی نقشه بود. تهیه ی نقشه از سوی این اداره ی وابسته به ارتش باعث شد تا نقشه محرمانه تلقی شود. به گفته ی دکتر گنجی، این نگاه «چندین دهه ما را از آشنایی با نقشه و استفاده از نقشه عقب انداخت. در چنین محیطی کسی پیدا شد به نام عباس سحاب ... که به صورت خودجوش توانست یک شخصیت بزرگ و شاخصی در این زمینه به دست بیاورد.»

سرتیپ حسینعلی رزم آرا که زمانی رئیس سازمان جغرافیایی ارتش بود در سال ۱۳۴۱ می گوید:

«شنیده بودم و بعضی از نقشجات چاپی این مؤسسه را دیده ولی تصور نمی کردم که این مؤسسه ی ملی بدون کمک دولت تا این اندازه موفقیت حاصل کرده باشد. مخصوصاً چون در ایران هنوز عموم دارای سواد نشده اند به طرق اولی با نقشه چندان آشنایی نداشته و جبران زحمات این مؤسسه به طوری که باید و شاید از طرف مردم هم نشده است. به نظر بنده که چندین ده سال در کارهای نقشه کشی و نقشه برداری وارد بوده ام لازم است از طرف اولیای محترم مخصوصاً وزارت فرهنگ با این مؤسسه ی عام المنفعه ارائه ی کمک و همراهی بشود تا مؤسسه بتواند بیش از پیش در انجام خدمات خود توفیق یابد.»

وسایل کمک آموزشی

سحاب علاوه بر نقشه های مناطق شهری و روستایی ایران ، به فکر تهیه ی نقشه ها ی جغرافیایی و وسایل کمک آموزشی برای دانش آموزان بود. برای همین هم اولین نقشه ی آموزشی برای مدارس را در سال ۱۳۳۹ تهیه کرد. این مجموعه هشت قطعه بود که شامل نقشه ها ی ایران و جهان بود و هر نقشه ۲۵ ریال قیمت داشت. بعد از استقبال دانش آموزان مدارس از این نقشه ها ، سحاب به فکر افتاد تا کره ی جغرافیایی تولید کند اما تا مدت ها امکان تولید آن وجود نداشت و سرانجام سحاب با همکاری مؤسسه ی کلمبوس آلمان اولین کره ی جغرافیایی به خط فارسی را تولید کرد. این کره ها ی جغرافیایی در اندازه ها ی مختلف از ۱۰ تا ۳۴ سانتی متری تولید کرد. این کره ی جغرافیایی با گرو گذاشتن خانه ی شخصی او به سرانجام رسید و به این ترتیب اولین کره ی جغرافیایی تهیه شد. پس از آن نخستین اطلس جغرافیا را در سال ۱۳۴۲ چاپ و منتشر کرد.

توران میرهادی از پیشروان ادبیات کودک در مراسم یادبود عباس سحاب گفت که «ما در آن زمان نقشه به زبان فارسی نداشتیم و من که در سال ۱۳۳۴ کار مدرسه ی فرهاد را شروع کردم، هر نقشه ای که به فارسی تهیه می شد، یک شادی فوق العاده ای در ما معلمان به وجود می آمد و وقتی نقشه دنیای سحاب چاپ شد و کره ی فارسی به وجود آمد، ما به خودمان اجازه دادیم با بچه ها ی مدرسه به سیر و سفر برویم و سفری به دور دنیا بکنیم.»

نقشه ها ی تاریخی ایران از جمله کارهای جذاب سحاب است که در قالب هفده نقشه به قطع ۷۰ در ۱۰۰ سانتی متر از سلسله ی هخامنشیان تا قاجاریه منتشر شده است.

میرهادی می گوید که از سال ۱۳۵۸ وقتی شورای کتاب و کودک و فرهنگنامه ی کودکان و نوجوانان را شروع کردیم، «من در واقع یک کار مداوم را با مؤسسه ی سحاب به طور غیر مستقیم شروع کردم و از سال ۱۳۶۷ به طور مستقیم. یعنی ما ۱۲ سال است هر روز، هر ماه، هر هفته یا در واقع سفارش می دهیم، یا در واقع مشورت می کنیم، یا در جستجوی راهی هستیم برای اینکه نقشه ها ی فرهنگنامه را نقشه ها ی معتبر، صحیح و جالب برای بچه ها بکنیم.»

این همکاری باعث شد تا به گفته ی میرهادی در پنج جلد اول فرهنگنامه ی کودکان و نوجوانان، سحاب ۲۰۰ نقشه در ابعاد یک صفحه ونیم تهیه کند و بچه ها «به اکتشاف دنیایی که در اطرافشان هست، مشغول می باشند.»

نقشه ها ی ایرانگردی، موضوعی و تاریخی

تولید نقشه ها ی توریستی ایرانگردی استان ها ی ایران به تفکیک نیز در مؤسسه ی سحاب تهیه و تولید شده است. سحاب علاوه بر تهیه ی نقشه ی شهرهای ایران، مجموعه ای از نقشه ها ی موضوعی تهیه و منتشر کرده است مثل: راه ها ی ایران، تقسیمات کشوری ایران، محصولات کشاورزی ایران، ارتفاعات ایران، آب و هوا، فیزیوگرافی و تقسیمات طبیعی ایران، منابع معدنی ایران، رودخانه ها ی ایران، رستنی ها و جنگل ها ی ایران، تراکم و توزیع جمعیت ایران و ... .

اما نقشه ها ی تاریخی ایران از جمله کارهای جذاب سحاب است که در قالب هفده نقشه به قطع ۷۰ در ۱۰۰ سانتی متر از سلسله ی هخامنشیان تا قاجاریه منتشر شده است. کار تهیه ی این نقشه ها از سال ۱۳۵۵ شروع شد این نقشه ها حدود و موقعیت ایران در هر دوره ی تاریخی را با شهرها نشان داده است. مجموعه ی این نقشه ها ایران را در زمان هخامنشیان، در زمان حمله ی اسکندر، در زمان اشکانیان، در زمان ساسانیان، ظهور اسلام و پیشرفت آن، در زمان طاهریان و ... تا زمان قاجار در بر می گیرد.

زمانی همه ی نقشه ها به صورت تخت منتشر می شد و سحاب سعی کرد تا با آشنایی روش کار کارتوگراف معروف سوئیسی پرفسور ادوارد ایمهوف سعی کند برجسته نمایی کوه ها و پستی و بلندی ها را در کارتوگرافی نقشه ها ی خود استفاده کند و «در این کار تا حدودی نیز موفق گردید.»

علاوه بر نقشه ها و اطلس ها یی که سحاب منتشر کرده، او مجموعه «اطلس ۱۴ قرن هنر اسلامی» را در بیست جلد تهیه کرده که در آن مجموعه ای از هنرهای خوش نویسی، معماری، گچ بری، کاشی کاری، نگارگری و مینیاتور، تذهیب، پارچه بافی، فلزکاری و کنده کاری روی چوب را در بر می گیرد. این مجموعه، حاوی ده هزار تصویر رنگی و سیاه وسفید از هنرهای اسلامی در سراسر جهان است که به زبان فارسی و انگلیسی تهیه شده است. سحاب می گوید که این مجموعه را در طول پنجاه سال از منابع مختلف و سفر به کشورهای دیگر فراهم کرده و «هدف از گردآوری "اطلس" گام نهادن ــ با بضاعتی اندک ــ در راه انتشار کتابی در معرفی همه جلوه ها ی هنرهای اسلامی بوده است.»

سحاب آخرین بازمانده از نسل کارتوگرافان صاحب سبک به شمار می رفت که با ایجاد مؤسسه ی خصوصی سحاب نقشی بسزا در چند دهه ی اخیر داشته است. او در یک اتاق پنج متری کارش را شروع کرد و مؤسسه اش را به معتبرترین مؤسسه ی جغرافیایی و کارتوگرافی خصوصی کشور تبدیل کرد. نقشه ها ی جغرافیایی سحاب ترکیبی از تصاویر مختلف و حاشیه ها یی مزین به هنر تذهیب ایرانی است و این کار بارز نقشه ها ی اوست.

نقشه ی زندگی سحاب

عباس سحاب تنها پسر ابوالقاسم سحاب در سال ۱۳۰۰ خورشیدی در تفرش به دنیا آمد. در کودکی به مکتب ملاحسین شاهمیری رفت و در ده سالگی به تهران آمد و در مدرسه ی کمالیه مشغول تحصیل شد که پدرش ابوالقاسم سحاب از جمله معلمان آن مدرسه بود. پدرش به دلیل در دسترس نداشتن نقشه برای آموزش با مشکل رو به رو بود برای همین هم فرزندش را تشویق کرد تا در این زمینه بکوشد. سحاب سپس به مدرسه ی ابن سینا و علمیه رفت. در آنجا با مهدی رهنما استاد جغرافی آشنا شد و او نیز عباس سحاب را تشویق کرد تا کار نقشه کشی را که در کمالیه شروع کرده بود، ادامه دهد. او با آنکه در دبیرستان کار تهیه ی نقشه را شروع کرده بود، در دانشگاه نیز در رشته ی هنرهای زیبا تحصیل کرد و به تکمیل یافته ها ی فنی و هنری خود پرداخت به گونه ای که در طراحی نقشه چیره دست شد.

در بیست سالگی در سال ۱۳۲۰ پس از بررسی و مطالعه ی اولیه، به سی هزار روستا سفر کرد و نقشه ها ی مناطق مختلفی مثل اصفهان، تبریز، شیراز، همدان و مازندران از جمله کارهای او در این دوران است.

خودش می گوید: «وقتی شروع به تهیه ی نقشه می کردم، سعی می کردم کارم بی نقص باشد. مطالعه می کردم، یادداشت برمی داشتم، سفر می کردم، از مردم اطلاعات می گرفتم، همه کوره راه ها را زیر پا می گذاشتم. سعی ام این بود که حتی نام کوچک ترین روستاها را در نقشه بیاورم.»

در ابتدا کارش فردی بود و خودش شخصاً تک و تنها با حمایت پدرش کار می کرد اما کمی بعدتر فرزندانش نیز به کمک او آمدند، کارش را توسعه دادند و پیگیر کارهای نیمه تمامش هستند.

او اولین اطلس آموزشی را در ۴۸ صفحه و ۳۲ نقشه را در سال ۱۳۳۹ منتشر کرد. بعد ها اطلس دانش آموز، اطلس کتابخانه ای مانند اطلس افغانستان، اطلس خلیج فارس، اطلس بزرگ جهان، اطلس جیبی ایران و جهان را منتشر کرد.

سحاب برای پیشبرد کارش کتابخانه ای ساخت که ۱۸ هزار جلد کتاب و ۱۵ هزار جلد مجلات جغرافیایی و صدها کره و اطلس کوچک و بزرگ به زبان ها ی مختلف دارد که منبع مهمی برای تحقیقات جغرافیایی به شما می آید. سحاب در دوران حیاتش قدر دید و در چهاردهم فروردین سال ۱۳۷۹ در تهران درگذشت.

منابع:

• عباس سحاب، زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی ، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ ۱۳۸۶
• مجتبی تبریزی نیا، هشتاد سال زندگی با جغرافیا، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، فروردین ۱۳۷۹، شماره ۳۰
• یادنامه استاد عباس سحاب (پدر کارتوگرافی نوین ایران)، نشریه دانش جغرافیا، تابستان ۱۳۷۹، شماره ۲
• آثار قلمی استاد عباس سحاب، به کوشش و با افزوده غلامرضا سحاب، اطلس شصت سال کارتوگرافی(نقشه نگاری) ۱۳۱۳- ۱۳۷۳، چاپ اول ۱۳۹۷
• دکتر محمد حسن گنجی، زندگی نامه و خدمات علمی وفرهنگی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول ۱۳۸۵