◄ توسعه حمل­ ونقل با توسعه رشته­ های دانشگاهی صنعت حمل­ ونقل

وبلاگ رضا اکبری- همیشه می ­گوییم حمل و نقل محور توسعه است و مولفه­ های اصلی توسعه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی کشور به حمل و نقل بستگی دارد. همیشه می گوییم پایداری ملی هر کشور به زیرساختهای حمل و نقل آن وابسته است.

می‌گوییم صنعت حمل و نقل سهم قابل توجهی از تولید ناخالص ملی را تشکیل می­‌دهد. می‌گوییم کیفیت زندگی انسانها به حمل و نقل وابسته است و باز هم می‌گوییم توسعه یافتگی علوم و رشته های مهندسی به حمل و نقل وابسته است. در واقع زندگی امروز بشر بدون توجه به رشد و توسعه حمل و نقل و مولفه‌­های حمل و نقل ممکن نیست.

اما یک سوال مهم در اینجا وجود دارد و آن اینست که: تا چه حد صنعت حمل­ ونقل ما تخصصی و حرفه‌ای شده است! راستی حرفه­ای شدن در حمل و نقل را باید از کجا شروع کرد؟ آیا فارغ­التحصیلان امروز دانشگاه‌های کشور لااقل در یکی از زمینه‌­های حمل و نقل تخصص لازم را دارند! و تخصص ایشان برای ورود و فعالیت در زمینه حمل­و­نقل کافیست!

و آیا پس از ورود به حرفه طی دهها سال آزمون و خطا و صرف ‌هنگفت باید متخصص شوند! در این نوشته سعی می‌­شود -از نگاه نگارنده- پاسخی برای پرسشهای بالا ارائه شود.

رشته مهندسی راه و ساختمان که بعدها بنام مهندسی عمران تغییر نام داد برای همه نامی آشناست. از گذشته اینگونه هدف­گذاری شده است که فارغ التحصیلان این رشته می­توانند در تمام عرصه­ های فنی-عمرانی کشور و از مرحله پیدایش، تا مراحل مطالعه، طراحی، ساخت، نگهداری، مدیریت و بهره ­برداری از زیربناهای هر کشور نقش ­آفرینی کنند. براستی حوزه بسیار وسیعی و مسئولیت بسیار خطیری است!

به منظور تخصصی شدن این رشته و تربیت متخصصان برای ورود به موضوعات خاص و تخصصی، گرایش­های متعددی در دوره ­های موسوم به تحصیلات تکمیلی در دهه­ های گذشته طراحی شده است. برخی از این گرایش­ ها بنامهای گرایش سازه، زلزله، سازه­ های هیدرولیکی، مدیریت و منابع آب، محیط زیست، حمل­ و­نقل، راه­ و­ترابری، مدیریت ساخت و ژئوتکنیک هستند. اولین سئوالی که مطرح می­شود اینست که براستی چرا گرایش حمل ونقل که یک موضوع فرا­رشته ­ای است و با کیفیت زندگی انسانها و جوامع بشری و اقتصاد و سیاست و پایداری ملی مستقیماً در ارتباط است با گرایش ژئوتکنیک که صرفاً در سطح پروژه­ های مهندسی مطرح بوده و از لحاظ حوزه تاثیرگذاری در توسعه و آبادانی کشور در تراز پایین­تری نسبت به حمل­ ونقل قرار دارد در یک رده باید قرار گیرند؟

بگذریم؛ در بین گرایشهای مذکور از گرایش سازه بنام «گرایش مادر» نام برده شده است چراکه فارغ‌التحصیلان آن باید بتوانند در درک رفتار انواع مختلف سازه ­ها و طراحی و ساخت آنها فعالیت کنند که حوزه نسبتاً وسیع و جامعی به شمار می ­رود. اما امروزه، تنوع، پیچیدگی ها و ویژگی­های منحصر به­ فرد انواع سازه ­ها در کنار گسترش دانش مهندسی و فن آوری ­های نوین آنقدر سئوال و مطلب جدید فراهم کرده است که حتی فارغ­التحصیلان مهندسی سازه نیز قادر به پاسخگویی به حتی بخشی از این نیاز نیستند. سازه ­هایی مانند پلهای بزرگ جاده­ای و ریلی، تونل های شهری و جاده­ای و ریلی، برجها، سدها، مجتمع­ های بزرگ صنعتی و دیگر انواع سازه­ های خاص، آنقدر مطلب برای آموختن دارند که هر کدام می­توانند بعنوان یک گرایش جدید در حوزه تحصیلات تکمیلی رشته مهندسی عمران مطرح باشند.

البته دانشگاههای معتبر دنیا نیز به همین سمت حرکت می­‌کنند و بعنوان نمونه «دانشکده عالی راه و پل» در فرانسه بیش از 50 سال قدمت دارد و رشته «مهندسی پل» در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه ساری در انگلستان بیش از 30 سال سابقه دارد و همین رشته در دانشگاه بوفالو در نیویورک حدود 10 سال قبل با حمایت سازمان بزرگراههای آمریکا موسوم به FHWA راه­اندازی شده است و رشته­هایی هم مانند «مهندسی پل و تونل» در کشورهای شرق آسیا مانند چین و ژاپن توسعه پیدا کرده است. شکی نیست که هیچ مهندس عمران یا مهندس سازه بنا بر اتکای به آموخته­های دوره تحصیلات دانشگاهی نمی­تواند در تمام مراحل مطالعه، ساخت، نگهداری، مدیریت و بهره­برداری از پلها و تونلها بطور موثر فعالیت نماید و تا پایان دوران خدمت چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی همواره با آزمون و خطا و اتلاف هزینه همراه خواهد بود.

از گرایش سازه بگذریم و به سراغ گرایش حمل­ ونقل برویم. حمل­و­نقلی که خود یک صنعت بزرگ به­شمار می­رود و بنا بر معرفی که در مقدمه بیان شد، از پیچیدگی­ها و ظرافتهای بسیار زیادی برخوردار است. حمل و نقل در شقوق مختلف خود، هر کدام یک دنیاست.

بی­تردید، بنا بر اتکای به آموخته­ های دانشگاهی و نیازهای امروز صنعت حمل ونقل،  فارغ التحصیلان رشته­ های موجود مهندسی حمل ونقل یا مهندسی راه ­وترابری قادر نخواهند بود در زمان فارغ­التحصیلی، در تمام یا حتی بخشی از موضوعات مختلف حمل­ ونقل تخصص مکفی را دارا باشند بطوریکه قادر به فعالیت حرفه ­ای در هر یک از بخش­های مختلف و رفع نیازهای متنوع حوزه حمل­نقل باشند. ایشان باید حداقل یک دهه در عرصه شغلی خود با آزمون و خطا فعالیت کنند تا آموزش ببینند! اگر البته آموزشی وجود داشته باشد.  چون آموزشی هم عملاً وجود ندارد، آموخته ­های حداقل آنها کم کم فراموش می­شود.

اگر بخش های مختلف دولتی یا خصوصی حمل و نقل کشور مانند: حوزه­ های اقتصاد حمل­ ونقل، حمل ونقل شهری، حمل­ ونقل دریایی، حوزه نگهداری راهها، حوزه حمل و نقل هوایی، حوزه مدیریت و ناوبری فرودگاه، حوزه ایمنی خطوط ریلی، حوزه ایمنی راهها، حوزه سیر و حرکت یا احداث خطوط راه­آهن، حوزه its، و نظایر آن تصمیم بگیرند از میان فارغ ­التحصیلان راه و ترابری و حمل ونقل تعدادی نیرو استخدام کنند باید سراغ کدام فارغ التحصیل بروند که در موضوعات مورد نیاز آنها متخصص باشد؟ جواب این سئوال ساده است ولی البته پیاده ­سازی آن کمی مشکل.

به دفترچه ثبت نام کنکور کارشناسی ارشد و دکترای دانشگاهها نگاهی بیندازید. گروه آموزشی بنام «گروه کشاورزی» وجود دارد. راستی یکی دو دهه قبل این گروه بصورت مجزا وجود نداشت! رشته مهندسی کشاورزی با یکی دو گرایش در مقطع کارشناسی زیر مجموعه گروه فنی-مهندسی بود. چه شده است که این گروه ایجاد و از زیرمجموعه فنی-مهندسی خارج شده است! و اینگونه توسعه پیدا کرده و حرفه­ای شده است! بد نیست گرایشهای دوره­های ارشد و دکترای رشته کشاورزی را نگاهی بیندازیم:

1-مرتع و آبخیزداری

    گرایش مهندسی آبخیزداری، گرایش مهندسی مرتعداری

2-آب

    گرایش مهندسی آبیاری و زهکشی، گرایش مهندسی سازه های آبی، گرایش مهندسی منابع آب، گرایش مهندسی هواشناسی کشاورزی

3-زراعت و اصلاح نباتات

    گرایش مهندسی اصلاح نباتات، گرایش مهندسی زراعت، گرایش علوم و تکنولوژی بذر، گرایش کشاورزی اکولوژیک

4- مهندسی اقتصاد کشاورزی

    گرایش سیاست و توسعه کشاورزی، گرایش اقتصادتولید و مدیریت واحدهای کشاورزی، گرایش اقتصادمنابع طبیعی و محیط زیست، گرایش بازاریابی محصولات کشاورزی

5-ترویج و آموزش کشاورزی

6-مهندسی منابع طبیعی

    گرایش مهندسی جنگداری، گرایش، مهندسی جنگل شناسی و اکولوژی جنگل، گرایش مهندسی مسایل اقتصادی و اجتماعی جنگل، گرایش مهندسی جنگل، گرایش مهندسی آسیب شناسی جنگل

7-علوم خاک

    مدیریت حاصلخیزی و زیست فناوری خاک گرایش شیمی، گرایش حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه، مدیریت منابع خاک گرایش فیزیک و حفاظت خاک، مدیریت منابع خاک گرایش منابع خاک و ارزیابی اراضی، گرایش شیمی، حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه، گرایش بیولوژی و بیوتکنولوژی خاک

8-علوم دام و طیور

    مهندسی علوم دامی گرایش اصلاح نژاد دام، گرایش تغذیه دام، گرایش مدیریت دامپروری، گرایش تغذیه نشخوارکنندگان، گرایش فیزیولوژی دام، گرایش تغذیه طیور، پرورش و مدیریت تولید طیور

9-مهندسی تولیدات گیاهی

    گرایش اصلاح گیاهان باغبانی، گرایش تولید محصولات باغبانی

10-مهندسی منابع طبیعی-شیلات

    گرایش مهندسی تکثیر و پرورش آبزیان، گرایش مهندسی فرآوری محصولات شیلاتی، گرایش مهندسی بوم شناسی آبزیان شیلاتی، گرایش مهندسی صید و بهره برداری آبزیان

 11-مهندسی منابع طبیعی  چوب

    گرایش مهندسی فرآورده های چندسازه چوب، مهندسی صنایع چوب، گرایش مهندسی حفاظت و اصلاح چوب، گرایش مهندسی بیولوژی و آناتومی چوب، گرایش مهندسی صنایع خمیر و کاغذ

12-حشره شناسی کشاورزی

13-مهندسی مکانیک بیوسیستم

    گرایش طراحی و ساخت، گرایش انرژی های تجدید پذیر، گرایش فناوری پس از برداشت

14-مجموعه منابع طبیعی -بیابان

    مدیریت مناطق بیابانی گرایش ابیاری، گرایش مرتع و ابخیزداری، گرایش خاک شناسی، مدیریت همزیستی با بیابان گرایش تولیدات گیاهی و دامی،  گرایش توسعه و عمران مناطق بیابانی

 15-مهندسی مکانیزاسیون کشاورزی

    گرایش مدیریت و تحلیل سامانه ها، گرایش انرژی، گرایش بازیافت و مدیریت پسماند

16-مجموعه مهندسی منابع طبیعی  بیابان زدایی

    گرایش مهندسی بیابان زدایی

17-بیوتکنولوژی کشاورزی

18-توسعه روستایی

    گرایش توسعه کشاورزی

19-شناسایی و مبارزه با علف های هرز

20-مدیریت کشاورزی

21-مهندسی فضای سبز

    مهندسی فضای سبز گرایش گیاهان زینتی در منظر

22-بیماری شناسی گیاهی

    گرایش ریز کرم شناسی، گرایش بیماری شناسی گیاهی

23-مهندسی منابع طبیعی  محیط زیست

    مهندسی محیط زیست منابع طبیعی گرایش ارزیابی و آمایش سرزمین، گرایش الودگی های محیط زیست، گرایش زیستگاهها و و تنوع زیستی، گرایش الودگی های محیط زیست

23-مهندسی علوم باغبانی

    گرایش فیزیولوژی و فناوری پس از برداشت محصولات باغبانی، گرایش فیزیولوژی و اصلاح گل و گیاه زینتی، گرایش فیزیولوژی و اصلاح گیاهان دارویی، ادویه ای و عطری، گرایش بیوتکنولوژی و ژنتیک مولکولی محصولات باغبانی، گرایش فیزیولوژی و اصلاح سبزی ها، گرایش گیاهان دارویی، ادویه ای و نوشابه ای، گرایش گیاهان زینتی، گرایش میوه کاری، گرایش سبزی کاری

بی تردید نقش بخش حمل­نقل در توسعه و آبادانی کشور از بخش کشاورزی کمتر نیست. اما چه شده است که در حوزه کشاورزی تا این حد به موضوع تخصصی شدن و حرفه­شدن نگاه شده است. ظاهراً بنظر میرسد حوزه کشاورزی برای جذب نیروی انسانی  یا پیدا کردن متخصص در هر موضوعی، راه حل خود را در توسعه رشته­های دانشگاهی پیدا کرده و آنرا به شکل مذکور پیاده­سازی کرده است.

شاید اکنون هم عقیده باشیم که باید به حمل­و­نقل هم بگونه­ای دیگر که شایسته آن باشد نگریست. رشته حمل ونقل در چارچوب یک گرایش ساده در کنار چند گرایش نسبتاً غیر هم وزن در حوزه مهندسی عمران به هیچ عنوان جوابگوی نیازهای کشور و اعتلای صنعت حمل ونقل کشور نیست. برای همین بوده است که دانشکده ­های راه­ آهن و رشته­ های مربوط به راه­آهن در دهه گذشته در چند دانشگاه محدود کشور شروع به فعالیت کرده­اند. برنامه ­ریزی دست­اندرکاران این اقدامات قطعا بلند مدت بوده است.

در یک تقسیم بندی ساده، از نظر نگارنده، مباحث زیادی در حوزه حمل­ ونقل قابل شناسایی است که مجموعاً میتوانند حتی در یک زیرمجموعه یا گروه آزمایشی مجزا -مانند کشاورزی یا هنر- در حوزه تحصیلات تکمیلی قرار گیرند و هر موضوع می­تواند به رشته دانشگاهی در مقاطع تحصیلات تکمیلی مبدل شود و برای هر رشته، یکی از دانشگاه های معتبر کشور با حمایت اولیه سازمانهای ذیربط مامور تربیت متخصصان آن رشته گردد تا برای دهه­ های بعد، افراد متخصص برای هر موضوع در کشور تربیت شده باشند.

برخی از این موضوعات -که البته به همین تعداد نیز محدود نمی ­شود-  عبارتند از:

1- رشته مهندسی حمل ونقل هوایی

    گرایشهای اقتصاد حمل و نقل هوایی، ناوبری، هواشناسی هوایی، ایمنی، تعمیر و مراقبت از هواپیما، خلبانی، مدیریت فرودگاه، خدمات فرودگاهی، ایمنی و سوانح، انرژی در حمل و­نقل هوایی، محیط زیست و حمل ونقل هوایی و .... (هرچند تعدادی از اینها هم اکنون بطور پراکنده وجود دارند)

2- رشته مهندسی حمل ونقل ریلی

    گرایشهای اقتصاد حمل و نقل ریلی، طراحی خطوط، نگهداری خطوط، سازه­های فنی راه آهن، مدیریت نگهداری زیرساختهای ریلی، سیر و حرکت، مدیریت ایستگاه، کنترل خطوط، علائم و ارتباطات الکتریکی، ایمنی و سوانح ریلی، مدیریت سوانح ریلی، انرژی در حمل­ ونقل ریلی، محیط زیست و حمل ونقل ریلی و گرایشهای مربوط به ساخت و تعمیر لکوموتیو و تجهیزات برقی و مکانیکی مرتبط .... (هرچند تعدادی از اینها هم اکنون بطور پراکنده وجود دارند)

3- رشته مهندسی حمل ونقل جاده­ای

    گرایشهای طراحی راه، روسازی راه، ابنیه فنی راه (پل و تونل)، مدیریت پایانه، مدیریت پایانه مرزی، مدیریت شرکتهای حمل ونقل، مدیریت نگهداری زیرساختهای جاده­ ای، هواشناسی جاده ­ای، ایمنی راه، تحلیل تصادفات، مدیریت شبکه، مدیریت ایمنی ترافیک، ترانزیت بین­ الملل، برنامه­ ریزی حمل و نقل جاده­ ای، اقتصاد حمل و نقل جاده ­ای، ITS ، انرژی در حمل­ و نقل جاده­ای، محیط زیست و حمل ونقل جاده ­ای، مدیریت سوانح جاده ­ای، ماشین­ آلات راهداری و راهسازی و ....

4- رشته مهندسی حمل ونقل دریایی

    گرایشهای اقتصاد حمل و نقل دریایی، ترانزیت دریایی، مدیریت نگهداری زیرساختهای بنادر، مدیریت بهره­ برداری بنادر، ساخت و نگهداری بنادر، مدیریت کشتی، ناوبری دریایی، انرژی در حمل­ ونقل دریایی، محیط زیست و حمل ونقل دریایی و ....

5- رشته مهندسی حمل­ ونقل شهری و حومه­ ای

    گرایشهای اقتصاد حمل و نقل شهری، مترو، انرژی در حمل­نقل شهری، مدیریت نگهداری زیرساختهای حمل­ ونقل شهری، محیط زیست و حمل­ ونقل شهری، توسعه حمل و نقل عمومی درون شهری، ایمنی حمل ونقل درون شهری، تحلیل تصادفات، توسعه قطارهای حومه­ ای، مدیریت حمل و نقل شهری، کنترل ترافیک شهری، ITS و ...

6-رشته مهندسی برنامه ­ریزی حمل ونقل

    گرایشهای برنامه ­ریزی، حمل و نقل بین الملل، ساسیت­ گذاری در حمل­ ونقل، حقوق حمل­ ونقل، بیمه حمل­ ونقل، انرژی در حمل­ ونقل، محیط زیست و حمل­ ونقل، مدیریت بحران در حمل­ ونقل، ایمنی حمل ونقل، توسعه پایدار در حمل­ ونقل، آمایش سرزمین در حمل­ ونقل، طرح­های جامع حمل­ ونقل و ...