تاریک‌روشن‌های آسمان فردای ایران

تین نیوز | 1- امروزه پژوهش‌های فضایی، یکی از کلیدهای اصلی پیشرفت کشورهاست و یکی از دروازه‌های ورود به دنیای دانش فنی «های‌تک» یا فناوری‌های نو محسوب می‌شود. اگر ما وضعیت کشورهای مختلف را از لحاظ میزان دستیابی به علوم و فناوری‌های مختلف فضایی بررسی کنیم، درمی‌یابیم کشورهای مختلف از این لحاظ با یکدیگر بسیار فاصله دارند و به‌ویژه ابرقدرت‌ها در این حوزه رقابت بسیار تنگاتنگ و فشرده‌ای با یکدیگر دارند و هرکدام سعی دارند در حوزه فضایی پیشتاز باشند؛ چه در حوزه نظامی و چه در حوزه غیرنظامی فناوری‌های فضایی. بقیه کشورها نیز عمدتا مصرف‌کننده و کاربر این فناوری‌های نوین هستند که در بسیاری از زمینه‌ها کاربرد دارد؛ از جی‌پی‌اس و سیستم موقعیت‌یابی جهانی گرفته تا به‌کارگیری ماهواره‌ها برای ارسال و دریافت سیگنال‌ها برای ارتباط‌های صوتی و تصویری و رسانه‌ای (اعم از رادیو و تلویزیون و...) و نقش آنها در تبادلات بانکی و پولی و ارتباط با شبکه جهانی اینترنت. شاید بتوان گفت بسیاری از جنبه‌های زندگی امروزی ما تحت‌تاثیر ماهواره‌ها و سیستم‌های دریافت و ارسال فضایی میسر شده است، بنابراین کشورهایی که در این حوزه پیشرفته‌تر هستند و فناوری‌های برتری دارند، با فروش خدمات فنی خود به دیگر کشورها، به منافع مادی بسیاری می‌رسند و هر زمان هم که نخواهند در این زمینه خدمت‌رسانی کنند، به‌صورت یک‌طرفه قراردادهای خود را فسخ می‌کنند کمااینکه در سال‌های گذشته دیدیم بسیاری از کانال‌های ارتباطات رسانه‌های ایران و شبکه‌های ماهواره‌ای مثل صداوسیما را به دلایل مختلف از جمله تحریم‌ها قطع کردند، این درحالی بود که آنان با صداوسیمای ایران قرارداد داشتند و صداوسیما نیز هزینه‌ها را پرداخت کرده بود. همه اینها نشان می‌دهد آنها هر‌زمان که بخواهند می‌توانند از ارایه خدمات خودداری کنند. به همین دلیل کشورهای پیشرفته در تلاش هستند در حوزه فناوری‌های فضایی توانمند باشند تا بتوانند از آن به‌عنوان اهرم فشار بر دیگران استفاده کنند. امروزه هم به دلیل توسعه اینترنت و فضای مجازی و دیگر کاربردهای این پدیده جدید، نقش فناوری فضایی در زندگی روزمره ما بیشتر می‌شود.
2- سازمان فضایی ایران در ابتدای تشکیل خود، زیرمجموعه مخابرات بود و در آن هنگام در حوزه ارتباط‌های ماهواره‌ای و سنجش‌از‌دور، فعالیت می‌کرد. این سازمان در آن هنگام عمدتا کاربر و استفاده‌کننده خدمات فضایی و ماهواره‌ای بود، نه توسعه‌دهنده یا سازمان‌دهنده پژوهش‌های فضایی. بعدها پروژه‌های فضایی و تحقیقات فضایی در این سازمان بیشتر توسعه پیدا کرد. در سال‌های اخیر نیز طرحی ارایه شد که بخش‌های فضایی وزارت علوم مثل پژوهشکده هوافضا و بخش‌های فضایی موشکی وزارت جهاد با مخابرات ادغام شوند و مجموعه مستقلی به نام سازمان فضایی ایران را تشکیل دهند. این سازمان فضایی در طرح جدید، مستقل است و زیرمجموعه هیچ وزارتخانه‌ای نیست و زیرنظر ریاست‌جمهوری فعالیت می‌کند. اگرچه اهداف این طرح خوب بود و باعث ادغام و یکپارچه‌سازی توانمندی‌ها می‌شد و از موازی‌کاری‌ها کم می‌کرد، اما از طرف دیگر مشکلاتی را نیز پدید آورد.
3- اولین مشکل این است که اگر مجموعه‌ای از وزارتخانه‌ای خارج شود و به‌ صورت معاونتی از ریاست‌جمهوری دربیاید، دیگر مجلس، دیوان محاسبات یا دیگر سازمان‌ها نمی‌توانند بر کارها و فعالیت‌های آن نظارتی داشته باشند زیرا دیگر نمی‌توان رییس آن سازمان را مانند وزیر استیضاح کرد. این موضوع در دولت قبل وضعیت حادتری داشت چرا که دولت قبلی اصلا اعتقادی به پاسخگویی نداشت. عملا بعد از این ادغام نیز سازمان فضایی دیگر به هیچ‌کجا پاسخگو نبود، بارها رییس سازمان فضایی به مجلس رفت و مباحثی را مطرح کرد و قول‌هایی داد ولی هیچ‌کدام عملی نشد. در زمینه واگذاری پروژه‌های فضایی به بخش‌های خصوصی تحقیقاتی کشور، دانشگاه‌ها و شرکت‌های داخلی و خارجی، کارهای بزرگی انجام شد منتها ضعف مدیریت مانع شد که این کارها اجرایی شود و کارهایی هم که از قبل تعریف شده بود، هنوز هم به بخش عملیاتی نرسیده است. پس یکی از نواقصی که در این حالت پیش می‌آید این است که وقتی ساختاری، زیر نظر وزارتخانه‌ای نباشد، پاسخگویی ضعیف می‌شود. مشکل دوم سازمان فضایی، مشکلی است که اصولا هر ادغامی دارد؛ فرض کنید مجموعه‌ای از کارمندان و متخصصان، سال‌ها با یک ردیف حقوقی و یک حکم کارگزینی مشخص تحت شمول وزارتخانه‌های مختلف بودند که این حقوق در وزارت‌خانه‌های مختلف (مانند مخابرات، جهاد، وزارت علوم و...) تفاوت دارد. زمان ادغام اینها و تشکیل یک سازمان جدید، مشکلات بسیاری برای سیستم اداری پدید می‌آید چون هرکدام از اینها از لحاظ ارتقا، قوانین و ماموریت با یکدیگر تفاوت دارند، در نتیجه فرآیند یکپارچه‌سازی حدود دوسال وقت می‌گیرد تا این مجموعه از لحاظ اداری، دوباره ساماندهی شود. مشکل دیگر مجموعه‌های وابسته به ریاست‌جمهوری، سیاسی‌ترشدن فعالیت‌هاست. در تمام دنیا سازمانی مثل سازمان فضایی، نه‌تنها از لحاظ داخلی بلکه از لحاظ خارجی هم سیاسی نیست زیرا دستگاه‌های فوق‌العاده تخصصی‌ای هستند که در معاهده‌های بین‌المللی نقش دارند. انتظار این است که سیاست‌های فضایی ایران نه‌تنها در داخل کشور ایران و در مقابل جناح‌ها، به‌سرعت تغییر نکنند بلکه باید در عرصه‌های بین‌المللی هم ثبات داشته باشد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های برنامه‌های فضایی این است که برنامه‌هایی بسیار پرهزینه و بلندمدتی هستند، بنابراین شایسته نیست مسوولی سلایق خود را وارد کند، برای مثال آقای «احمدی‌نژاد» علاقه‌مند بود که میمون به فضا بفرستد، به همین‌دلیل تمام کشور بسیج شدند که ما میمون به فضا بفرستیم، درحالی‌که ما با انبوهی از ماموریت‌های انجام‌نشده روبه‌رو بودیم. علاوه بر این به سنجش از دور، ماهواره‌های موقعیت‌یابی و چیزهای بسیار دیگری نیاز داریم که هم‌اکنون آنها را نداریم ولی تمام وقت سازمان فضایی برای ارسال میمون به فضا صرف می‌شود چرا که یک نفر دوست دارد در دنیا خودی نشان دهد. این مسایل در شأن دستگاه‌های تخصصی‌ای مثل سیستم فضایی نیست. ولی اگر این سازمان زیر نظر وزارتخانه‌ای بود، مثل بسیاری از کشورها، صاحبنظران، انتقاداتی مطرح می‌کردند و بعد هم مجلس می‌توانست به آن وزارتخانه و برنامه‌هایش رای مثبت یا منفی دهد. این موضوع بسیار مهم و اساسی است که ساماندهی فضایی کشور، در قالب سند چشم‌انداز، بلندمدت باشد که برنامه‌هایش با تغییر مدیران و... تغییر نکند.
4- تدوین و تصویب سند چشم‌انداز، سال‌ها طول کشید. در تدوین این سند، مجموعه‌های دانش‌بنیان و شرکت‌های هوافضایی، نقش جدی داشتند و اهدافی برای این سند تعیین شد، اما متاسفانه اکثر دستگاه‌های اجرایی کشور براساس سند چشم‌انداز حرکت نمی‌کنند. علاوه بر آن مرجعی وجود ندارد که شخص یا نهادی از این قانون‌گریزی‌ها شکایت کند که فلان دستگاه براساس این سند حرکت نمی‌کند. در سند‌ چشم‌انداز به‌صراحت توسعه فعالیت‌های دانش‌بنیان کشور با محوریت بخش خصوصی و محققان دانشگاه‌های داخل کشور پیش‌بینی شده است. در این سند مجموعه‌ای از اعداد و ارقام نیز وجود دارد که مثلا تا سال فلان، ما به فلان ارتفاع پروازی با ماهواره‌ای با این تفکیک تصویر و دستاوردهای دیگر باید برسیم. البته در دولت گذشته هیچ دستگاهی به سند چشم‌انداز عمل نمی‌کرد و معمولا این اسناد را مشتی کاغذپاره می‌خواندند و اصلا به آن توجه نمی‌کردند. دستگاهی هم نبود که بتواند سوال بپرسد یا کسانی شکایت کنند و بگویند اینجا برخلاف این سند رفتار شده. برخی مدیران عمدتا جایی که به نفعشان باشد، به سند اتکا می‌کنند اما جایی که به نفعشان نباشد، می‌گویند سند یک چیز کلی است، یک سیاست کلی است و الزام‌آور نیست، چون آیین‌نامه اجرایی محسوب نمی‌شود. من بارها در جلسات چنین سخنانی را شنیدم که این هم ناشی از این است که این موضوع را درک نکرده‌اند که اگر کشور طبق یک سیاستگذاری واحد پیش نرود، تمام سرمایه‌گذاری‌ها تلف می‌شود. اگر هر مدیری به فکر آن یکی، دو سال مدیریت خودش، پست و ارتقا و مصاحبه‌های تلویزیونی‌اش باشد و به این موضوع فکر نکند که 10یا 15سال بعد چه اتفاقی برای کشور می‌افتد، آینده روشنی نخواهیم داشت.
5- در کل اگر بخواهیم عملکرد سازمان فضایی را ارزیابی کنیم، باید بگوییم نقطه‌ضعف‌ها و نقطه‌قوت‌هایی داشته است. البته از چند مورد نقطه‌ضعفی که برشمردیم، لزوما نقطه‌ضعف خود سازمان نیست بلکه مانند مشکلات حاصل از ادغام، به موضوعات دیگر ربط دارد. مشکل عدم نظارت مجلس بر سازمان فضایی نیز خاص این سازمان نیست و مشکل همه سازمان‌های دیگر هم هست. نکته دیگر سرعت کند فعالیت‌های سازمان فضایی است. با این سرعت حرکت سازمان فضایی ما، تا 15 یا 20سال آینده هم به بسیاری از این اهداف تعریف‌شده نمی‌رسیم، حال بگذریم از این نکته که آیا اگر در 20سال آینده دستاوردی داشته باشیم، آیا آن دستاورد در دنیای 20سال بعد ارزشی دارد، یا خیر؟ اما علاوه بر این رویکردهای منفی، باید اذعان کرد که این سازمان رویکردهای مثبت بسیاری نیز داشته است، از جمله اینکه برای اولین‌بار بود که برنامه‌های فضایی ایران از مجموعه وزارت دفاع خارج شد. در این حالت از طبقه‌بندی‌های محرمانه خارج شد که کارشناسان به نتایج این پژوهش‌ها دسترسی دارند. البته امروزه در همه دنیا چنین پژوهش‌هایی محرمانه محسوب نمی‌شود و نتیجه پژوهش‌ها در اختیار متخصصان قرار می‌گیرد. علاوه بر این همه، آزمایش‌ها از قبل اعلام می‌شود. هم‌اکنون وزارت دفاع به‌عنوان پیمانکار سازمان فضایی فعال است و وزارت دفاع، ماهواره‌هایی را که دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها یا خود سازمان فضایی می‌سازد، پرتاب می‌کند. ویژگی مثبت دیگر سازمان فضایی این بود که فعالیت‌هایش شفاف است و نتیجه آن در رسانه‌ها و دانشگاه‌ها مطرح می‌شود که خود این رویکرد هم برکت‌های زیادی داشت چون بسیاری از مشکلات، زمانی پدید می‌آمد که تصمیم‌گیری‌ها مخفیانه و بدون اطلاع افکار عمومی و کارشناسان بود و بعد از گذشت زمانی طولانی و هزینه‌کردن بودجه‌های زیاد و مشخص‌شدن ناکارآمدی طرح، آن را کنار می‌گذاشتند بدون آنکه کسی یا نهادی از فعالیت‌هایشان باخبر باشد و از آنان بازخواست کند. پس همین‌که فعالیت‌های این سازمان شفاف و علنی باشد، طرح با تدبیری بهتر و با همکاری کارشناسان و متخصصان زبده‌تر انجام می‌شود.