◄ شاید بد خبری بهتر از بی خبری باشد

«مهندس مگردیچیان» از اساتید به نام ساختمان های فولادی و بتن مسلح، بین سال‌های 1341 تا 1358 در انستیتو  مهندسی راه و ساختمان پلی تکنیک تهران بود. به حق او استاد بر گزیده آن دوران و مورد  علاقه دانشجویان، احترام استادان  ومدیریت دانشکده بود، که بر اثر یک سوتفاهم و یا بی مهری کسانی، او ناخواسته جلای وطن کرد و به آمریکا رفت.

اما علاقه او به ایران، پلی تکنیک و شاگردان خوبی که تربیت کرده بود موجب آن شد که رابطه‌ صمیمی استاد با دانشگاه، ایران و جامعه مهندسان محاسب و امثال به طور مستمر برقرار بماند، از این رو هر از چندگاهی به مناسبتی به ایران و دانشکده تشریف فرما می شد، آخرین دست آوردهای  علمی، فنی و اجرایی و تجربه های جدید خود را با شاگردان سابق  و همکاران در میان می گذاشت.

یکی از دیدارهای استاد از تهران کمی بعد از زلزله مهیب 17 اکتبر سال 1989 ‌کالیفرنیای آمریکا و سخنرانی استاد در آمفی تئاتر دانشکده عمران و  محیط زیست کنونی بود.

استاد در مورد آسیب پذیری ساختمان ها در کلانشهرهای کشور به خصوص تهران در صورت وقوع زلزله  مطالبی بیان فرمودند که من چند فراز مهم آن را از حافظه و نقل‌ به مضمون به مناسبت مورد استفاده  و استناد قرار  می دهم.

قبل از آن به اطلاعات مختصری در خصوص زلزله کالیفرنیا، به نقل از اسناد و مدارک اشاره می کنم:

-  تاریخ وقوع زلزله: روز 17 اکتبر سال 1989

- ساعت وقوع زلزله: 5.04 بعد از ظهر

- مدت زلزله: 15 ثانیه

- شدت:  6.9 در مقیاس ریشتر

- خسارت واقعی: حدود 5 میلیارد دلار (به قیمت امروز 12.2 میلیارد دلار) 

- مهمترین زیربناهای تخریب شده: تقاطع های غیر همسطح چند طبقه در شاهراهNimitz شهر اوکلند نزدیک سانفرانسیسکو کالیفرنیا که سازه های فلزی و بتنی فرو ریخت.

- تعداد کشته ها:  67 نفر

استاد مگردیچیان در مورد خرابی ها و خسارات این زلزله فرمودند: «کلیه مصالح مصرفی در پل های فلزی (بتنی) قبل از مصرف - به خصوص انواع فولاد، الکترودهای جوشکاری و مانند آنها - با دقت کامل منطبق با آیین نامه ها و... آزمایش شده بود. مهندسان، تکنسین ها و کارکنان تهیه، اجرا، نظارت و کنترل کیفی، همه آزموده، دارای تجربیات لازم و مجوزهای حرفه ای بودند. پس از انجام کارها جوش قطعات فلزی با  اشعه ایکس کنترل، قطعات فلزی برای جلوگیری از زنگ زدگی با ضد زنگ و رنگ حفاظت شده بود کلیه سازه‌ها در مقاطع زمانی لازم بازرسی های ادواری بازدید، ازجمله‌ جوشکاری ها با اشعه ایکس کنترل و سلامت آنها تایید و رنگ و… شده بود، با این همه براثر زلزله این سازه ها منهدم  و فاجعه به وجود آورد.

مقایسه کنیم با سازه های فلزی اجرا شده یا در دست اجرا در کشورمان و تهران که گاهی می بینیم کارگر جوشکار در ارتفاع بالا در حالی مشغول جوشکاری است که‌ حفظ ایمنی اش علاوه بر کیفیت جوش در مخاطره  و البته کنترل کیفی مصالح ‌و کارها  قبل  ‌و بعد از اجرا به تمامی و با دقت محل تردید است.  

سپس اضافه فرمودند:  اگر من به جای‌ شما بودم آپارتمان‌های بلند مرتبه و بالاتر از طبقه چهارم را برای مسکن و .. انتخاب‌ نمی کردم، البته خطر همه بناها را تهدید می کند اما از چهار طبقه به بالا مسئله متفاوت  و خرابی ها به شدت افزایش  می یابد. نکته مهم دیگر اینکه در صورت بروز زلزله در کلان شهرهایی مانند تهران  بیش از پنج ریشتر به ازای هر ریشتر خرابی ها دو، سه و… برابر ‌تلفات میلیونی خواهد بود و اضافه فرمودند، همه تلفات ناشی از تخریب بناها بر اثر زلزله نیست،‌ ترکیدن لوله آب و گاز، قطع برق و تلفن  توام با فرو ریختن  پل های بزرگراه های شریانی درون شهری مانع رسیدن اکیپ های امدادی، آتش نشانی و اورژانس به محل های نیازمند امداد و نجات  فاجعه را شدت  می بخشد» (نقل به مضمون)

از تاریخ سخنرانی و هشدار مهم استاد زنده یاد، مهندس مگردیچیان بیش از 30 سال‌ می گذرد، از آن زمان تاکنون خوشبختانه کیفیت اجرای کارها و کنترل کیفی با کوشش، همت و پیگیری واحدهای مربوط از جمله نظام مهندسی و واحدهای دولتی مربوط به میزان قابل ملاحظه ارتقا یافته، ساخت قطعات پیش ساخته فلزی قدری توسعه یافته که امید است‌ تا رسیدن به حد مطلوب و ایده آل ادامه یابد و ساخت قطعات پیش ساخته بتنی آغاز و در حد فراگیر توسعه یابد، اما شوربختانه، طی همین 30سال -به خصوص در تهران- ساختمان های یک یا دو طبقه بسیاری تخریب و به جای آنها بناهای پنج طبقه به بالا احداث  شده است. در موارد بیشمار کنار کوچه های کم عرض ( کمتر از ده متر)؛ شاهد احداث‌ بناهای 12 طبقه و بیشتر هستیم که با فرو ریختن هر کدام  از آنها بر اثر زلزله امکان‌ آمد و شد در آن معابر قطع و کمک رسانی غیر مقدور خواهد بود. بدتر از آن توسعه بافت فرسوده، ساخت بناهای پنج طبقه در کوچه های بن بست باریک و…دست آخر  آنکه  نیم نگاهی به زلزله اخیر ترکیه  و سوریه  به ما نهیب می زند که خوش خیالی بدون کنترل و بررسی‌ های لازم می تواند فاجعه   آفرین باشد.

از همین رو علیرغم تداوم و افزایش دامنه ارتقای کیفی، لازم است از سابقه ساختمان های قدیمی تر و احتمال وجود خلا ها ، کمبودها، انحرافات بترسیم و هرچه ازدستمان می آید ‌به انجام برسانیم. ضمن آنکه بناهای دوران بی دقتی کماکان وجود دارند.

جسته و گریخته شنیده می شود که بسیاری ساختمان های دولتی  یا متعلق  به بخش غیر ‌خصوصی از نظر آسیب پذیری کنترل، اما اقدامات ایمن  سازی در مورد همه آنها انجام نشده‌است. در مورد بخش غیر دولتی  اعم از مسکونی و غیر آن در سطح بسیار محدود ایمن سازی انجام که به هیچ  می ماند. وضع قوانین و مقررات لازم در خصوص بهسازی، مقاوم سازیو الزام مردم و مسئولان به تبعیت از آنها، تعریف  و تامین

 منابع مالی مورد نیاز، کنترل بناهای موجود، ارزیابی وضعیت کیفی آنها، تهیه نقشه چون ساخت و نقشه کارهای ترمیمی و تقویتی از اولویت و ضرورت تام برخوردار است. اخبار و تصاویر دریافتی از زلزله ترکیه  نشان می‌ دهد که بسیاری ساختمان های منهدم شده در ترکیه نوساز بوده و یا مدت زیادی از احداث آنها نمی گذرد.

نوع خرابی ها متنوع، درصد تخریب متفاوت، بعضی مشکل اسکلت، پاره ای پی، تعدادی زمین زیر پی و… داشته اند.‌

رسانه، ساختمانی را نشان می داد که کل بنا هنوز بر پا و سالم ولی در‌زمین فرو رفته (مثل اینکه زمین زیر پی یا رادیه به طور تقریبا یکنواخت نشست کرده و یک طبقه بنا در زمین فرو رفته ) است. در بعضی بناها دیوارهای غیر بار بر خارجی، با پنجره ها و نور ‌گیرها بر اثر زلزله به خارج شلیک شده، اما اسکلت، سقف و کف سالم،  مبلمان واحدهای مسکونی از خارج چون نمایشگاه دیده می شود (در زلزله ازگله کرمانشاه خودمان هم چنین مواردی وجود  داشت) مشخص است که  دیوارهای غیر باربر فاقد وال پست  و یا نگهداری غیر سازه ای در این بناها لحاظ نشده، و جدا کننده ها که با تعبیه پنجره ضعیف تر هم شده اند بر اثر زلزله  به خارج شلیک  یا پرتاب شده اند.

در مجموع خرابی ها و علل آنها را می توان طبقه بندی و در جدولی  مرتب نمود. شاید  بیشتر بناها ‌دارای  معایب قابل  اصلاح و برخی دارای نواقص  غیر قابل ترمیم یا جبران و تخریبی  ‌بوده‌اند که زلزله کار را با  آسیب ها و زیان‌ های چند برابر آنها را منهدم کرده است. می گویند پس از جنگ اغلب کودکان هم می‌ توانند کشته ها را  بشمارند، اما شوربختانه پس از زلزله و دیگر بلایای طبیعی حتی کشف کشته ها و شمارش  آنها از عهده بزرگسالان و…. هم به سادگی  بر نمی آید.

با توجه به آنچه گفته شد، شاید زمان وقوع زلزله محتمل  - و از دید بسیارانی نزدیک‌ به ‌وقوع -  ‌خدای ناکرده نزدیک باشد، پس در  فرصت باقیمانده چه باید و یا چه می توان کرد؟ به اختصار  ایجاد فضای  قانونی، تامین منابع، الزام ‌مردم و دولت  به اجرای قانون، تجهیز گروه‌ بررسی، تشخیص بیماری، برنامه درمان، تجهیز گروه درمان‌ و مداوا…. 

واژه Retrofitting را اولین بار از قول شاد روان دکتر مهدی قالیبافان استاد بتن دانشکده فنی دانشگاه تهران و به روایتی «پدر بتن ایران» شنیدم. ظاهرا معادل ‌ فارسی درخوری برای آن در یک کلمه نیافته بودند. (نقل یکی از فرموده های ایشان در اینجا بی مناسبت نیست: ساختن بتن مشتمل است‌ بر اختلاط و شن، ماسه، سیمان و آب ‌به اضافه کمی شعور).

- Retrofitting (بعد از این  در این مقاله به اختصارRg)  تا آنجا که من می دانم و در این مختصر می گنجد مشتمل بر رفع معایب و نواقص بنا مانند: تقویت ستون ها، wall post ، تعداد دیوارهای برشی، تقویت پی و مانند اینها، نصب کرکره و حفاظ پشت شیشه پنجره ها و نورگیرها، ارتقای حفاظ تسهیلات و تجهیزات ساختمان ها و به طور کلی هر کاری که منتهی به تقلیل خرابی های زلزله،  پیامدهای آن ‌می شود خواهد بود  که البته تجهیزات کمک های اولیه به آن افزوده می شود.

با این توضیحات واژه Rg را نمی توان در یک یا دو کلمه‌ خلاصه کرد. شاید امور  پیشگیری  در هیچ  مخاطره ای - با توجه به چگونگی وضعیت پیچیده ساختمان های موجود - به اندازه زلزله مهم و ‌حیاتی نباشد.

خسارات ناشی از زلزله شدید مشتمل بر، خرابی بناها، کشته ها،  مفقودان، معلولان، آواره ها، کودکان بی سر پرست، آتش سوزی ها، از بین رفتن سامان زندگی‌ ها و…بی نظمی، آشوب، افزایش نرخ جرم و جنایت و دزدی بیشتر  از یک جنگ توام با بمباران چند ساله، که ماخود یک سابقه یک جنگ تحمیلی در مدت ۸ سال را داریم - از همه  مهمتر آنکه چند ثانیه بیشتر به طول  نمی  انجامد و فرصت مقابله با مشکلات و تقلیل  سطح فاجعه را از همه می‌گیرد.

به نظر می رسد تامین منابع مالی لازم  برای مقابله با زلزله در  کلانشهرهایی مانند تهران، مشهد، تبریز، اصفهان و….  از جنس‌دفاعی و اولویت آن مهمتر از امور دفاعی، حایز بالاترین اهمیت استراتژیک است. در قبال تعیین و تعریف منابع لازم برای این مهم، می توان از اجرای بسیاری پروژه های فاقد اولویت  و ضرورت (که تعداد آنها کم نیست) فعلا صرفنظر نمود.

حدود و وسعت کارهایRg   گسترده ، کاری  بین بخشی به وسعت  قوای سه گانه،  همه دستگاه های اجرایی و غیر اجرایی و شامل تمام ‌بخش‌های دولتی، خصوصی و تعاونی است. انجام این مهم نیازمند همسویی همه دستگاه ها و مردم در کارگاهی به وسعت ایران است.

نام سازمان نظام مهندسی، وزارت راه و شهر سازی،  نظام فنی و اجرایی سازمان برنامه، وزارت دارایی، وزارت کار و امور‌ اجتماعی، شهرداری ها، جامعه مهندسان مشاور، و جوامع پیمانکاری  و بسیارانی‌  دیگر در تقدم است و همه باید به اهمیت کار واقف و‌ از نظر ذهنی برای انجام این امر ‌مهم ملی همراه  هماهنگ‌ و البته  هرکه از دوری راه آگاه باشد  آماده  تر گام بر می دارد.

تفصیل برنامه کارهای میدانی، تعیین نوع Rg، تهیه نقشه اجرایی، احراز صلاحیت واحدهای فنی و اجرایی، تامین منابع  لازم (بخش دولتی از محل اعتبارات عمرانی با اولویت دفاعی و استراتژیک و بخش غیر دولتی  و خصوصی کم درآمد راهکار  وام بانکی کم بهره برای و راهکار وجوه اداره شده برای جبران زیان بانک ها)  تعیین اولویت های اجرایی  و…   نیازمند مقاله و  فرصت دیگری آست.

در خاتمه در خبرها شنیدیم که دولت ترکیه، پیمانکاران‌ ساختمان های فرو ریخته یا آسیب دیده را بازداشت  نموده است که از یک سو نوشداروی بعد از مرگ سهراب است و از دیگر سو معلوم نیست که  دستگاه های  کنترلی دولتی در کجای کار ایستاده  و یا کجا بوده اند؟ اگر آنها به رحمت خدا رفته باشند چه می توان کرد؟ آبا همه بار گناه روی دوش بخش خصوصی است؟ و خیلی سوال های دیگر.

شوربختانه در کشور ما واحدهای اجرایی خانه های مسکونی و تجاری غیر دولتی از تنوع و طیف گسترده ای و پیچیده ای برخوردار است ، مشارکت در ساخت  بین  مالک زمین و یک یا چند شخص حقیقی شیوه ای فراگیر در چند دهد اخیر در احداث بسیاری واحدهای ۵ تا ۶ طبقه معمول و رایج بوده است، در صورت بروز حادثه یافتن این تعداد مقصر چگونه امکان پذیر است؟

در آسیب شناسی تصمیمات مهم اخذ شده قبلی، ضمن اجرای کارها و پروژه های Rg  می توان به هزینه و فایده طرح  فروش تراکم حداقل 5 طبقه ولو به زمین های در ابعاد و مساحت  کم به خصوص در بافت  فرسوده شهر ها پی برد و خواهیم دانست که شهرداری ها با دریافت مبلغی برای گذران دیروز و امروز خود چه هزینه ای روی دست خود، شهر، کشور و مردم در فردای‌ تاریخ‌ گذاشته اند و چرا وزارتخانه ها و دستگاه های مسئول طرح های جامع و… شهرها به امر  مهم نواحی و مناطق موجه جمعیت پذیر مانند سواحل خلیج فارس و مکران (موضوع  مهمی که جداگانه به آن پرداخته ایم و نشر و بازنشر شده است) و توسعه مناطق مسکونی به صورت حداکثر چهار طبقه  و حفظ جمعیت کلانشهرها در حد مناسب توجه نکرده اند؟