صادرات و واردات کالا در دوره صفویان

تین نیوز |  تنوع و پيشرفت صنايع توليدي، قدرت و شهرت مراكز بازرگاني ايران و تسلط بر مهم‌ترين راه‌هاي تجاري در اين دوره، صادرات ايران را به ميزان قابل توجهي افزايش داد و چنان‌كه اشاره شد، حضور مردماني از مليت‌هاي مختلف در مراكز تجاري ايران و تاسيس تجارتخانه در برخي از شهرها، پيشرفت صادرات ايران را به خوبي نشان مي‌دهد. در دوره شاه‌عباس اول، كشتي‌هاي فراواني براي خريد كالاهاي بازرگاني از ايران وارد جزيره هرمز مي‌شدند. بيشترين كالايي كه اين كشتي‌ها به ايران وارد مي‌كردند، پارچه‌هاي هندي و ادويه بود. هلندي‌ها تجارت ادويه را در دست داشتند و علاوه بر اين كالا، شكر و مس نيز به ايران وارد مي‌كردند و در مقابل، در حدود 15 ميليون تومان اجناس مختلف از قبيل مخمل، ابريشم خام، قالي‌هاي گرانبها و چندين تن طلا و نقره از ايران صادر مي‌كردند. انگليسي‌ها مقداري دارو، پشم كرمان، خرما، اسب و بز از ايران مي‌خريدند. در بندرعباس بازرگاناني از مهم‌ترين نواحي دنيا؛ يعني انگلستان، هلند، دانمارك، پرتغال، هندوستان، ارمني‌ها، گرجي‌ها، اهالي مسكو، ترك‌ها، عرب‌ها و يهودي‌ها سرگرم تجارت بودند. بازرگانان براي تجارت از دورترين نواحي دنيا در فصل زمستان به اين ناحيه مي‌آمدند. ابريشم خام، قالي، كتان و ديگر اجناس داخلي را از راه اين بندر با كشتي به تمام نواحي جهان صادر مي‌كردند. خريد و فروش كالا در اين بندر درآمد سرشاري را نصيب كشور مي‌كرد و در افزايش ثروت خزانه، نقش موثري داشت.
 
در اين دوره بندر باكو يكي از مهم‌ترين بندرهاي صادراتي ايران بود و نفت يكي از كالاهاي صادراتي از اين بندر به شمار مي‌رفت. اس. سوسيك در مقاله خود مي‌نويسد، عبدالرشيد باكويي كه يكي از بوميان اين شهر بود، در كتاب خود به نام تلخيص‌الاثار و عجايب‌الملك القهار، مطالبي درباره نفت باكو دارد. او مي‌نويسد كه در اين دوره روزانه دويست بار شتر توليد نفت معادن اين شهر بود. نفت سفيد ويژه‌اي در اين شهر توليد مي‌شد كه روزانه در حدود هزار درهم درآمد داشت. از پوست خوك‌هايي كه در بندر باكو يافت مي‌شد، براي حمل و صدور نفت استفاده مي‌كردند. بر طبق نوشته اولياء چلبي، نفت باكو سالانه هفت‌هزار تومان براي خزانه شاه درآمد داشت و به شهرهاي مختلف ايران، آسياي ميانه، عثماني، هند و كشورهاي ديگر صادر مي‌شد. پيترو دلاواله درباره نفت اين شهر مي‌نويسد، قيمت نفت در اينجا خيلي كم است، ولي مقدار آن به قدري زياد است كه از اين راه پول هنگفتي عايد خزانه مي‌شود. كشيشان فرانسوي نيز در نامه‌هاي خود نفت باكو را ثروت عمده اين شهر مي‌دانند و مي‌نويسند، نفت اين معادن آن‌قدر زياد است كه با اطمينان مي‌توان گفت درآمد شاه از اين معادن دوازده هزار تومان در سال است و نفت سفیدی را که از این معادن به دست می‌آورند، چون ارزشمندتر است، به کشورهای خارج می‌فرستند. نفت سفید را در این شهر برای ایجاد روشنایی در چراغ‌ها و مشعل‌ها به کار می‌بردند. تنها شهر علیان که از توابع باکو بود در حدود پانصد چاه نفت داشت. کاروان‌های تجاری که قصد مسافرت دریایی طولانی را داشتند به بندر باکو می‌آمدند. این کاروان‌ها با خود ابریشم، قالی، نمک و زعفران به این بندر می‌آوردند.
محصولات چرمی ایران به هندوستان و امپراتوری عثمانی و دیگر کشورهای اطراف صادر می‌شد. در دوره حکومت شاه صفی این محصول یکی از مهم‌ترین کالاهای صادراتی بود که به هندوستان و ژاپن صادر می‌شد و بازرگانان بخشی از این کالا را تا لهستان و مسکو می‌بردند. مقدار زیادی توتون و تنباکو انواع میوه، خشکبار، مربا، سرکه، اسب، چینی‌آلات، قلم، چرم‌های ساغری به رنگ‌های مختلف به هندوستان صادر می‌شد. گلاب شیراز یکی از مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران به هندوستان بود. هر ساله مقدار زیادی گلاب اعلا در شیراز تهیه می‌شد و از آنجا به جزیره هرمز فرستاده می‌شد، تا از طریق راه دریایی خلیج فارس به هندوستان فرستاده شود. این کالا در هندوستان با قیمت خوبی به فروش می‌رسید. روناس مهم‌ترین کالای صادراتی به هندوستان بود. این کالا در اسدآباد که قریه‌ای در نزدیکی رود ارس بود، به مقدار زیادی به دست می‌آمد و در ایران و هندوستان درآمد تجاری عمده‌ای را تشکیل می‌داد. روناس برای رنگرزی به مصرف می‌رسید و رنگ قرمز را از آن تهیه می‌کردند. در هندوستان برای زینت پارچه از آن استفاده می‌‌‌کردند. هر ساله کشتی‌های بسیاری برای بردن روناس به جزیره هرمز می‌آمدند. شاه‌عباس اول به هندی‌ها اجازه تجارت در ایران را نمی‌داد. این افراد در دوره حکومت شاه‌صفی و شاه‌عباس دوم برای تجارت در ایران ساکن شدند. علت مخالفت شاه‌عباس با آنها رباخواری ایشان بود و اگر آزاد گذاشته می‌شدند، تمام نقدینه ایران را تصرف می‌کردند. هندی‌ها پول را از متمولان و بزرگان به صدی شش می‌گرفتند و صدی هشت یا نه قرض می‌دادند.
شاه‌عباس جهت جلوگیری از خروج نقدینه ایران با فعالیت آنها مخالفت می‌کرد.
سکونت آنها در ایران باعث شد که در دوره شاه سلیمان از ارزش پول ایران کاسته شود؛ تا جایی که هیچ کس حاضر نباشد کالای خود را به ایران بیاورد و در برابر آن پول مس ایران را دریافت کند. هندی‌ها سکه‌ها را از ایران خارج می‌کردند و همین عامل باعث پایین آمدن ارزش سکه‌های ایران شده بود. بازرگانان ایرانی با کشتی‌های هلندی و انگلیسی کالاهای خود را به هندوستان می‌بردند و کالاهای خریداری‌شده را نیز با کشتی‌های آنها از هندوستان به ایران حمل می‌کردند. میوه خشک که در آذربایجان به دست می‌آمد، به توکا و دیار بکر حمل می‌شد؛ شتر به ارمنستان و آناتولی فروخته می‌شد، گوسفند نیز تا استانبول می‌رفت. گوشت گوسفندی که در آناتولی و رومانی به مصرف می‌رسید از ایران می‌رفت و پول هنگفتی نیز به مملکت وارد می‌کرد. تجارت داخلی ایران را ایرانیان و یهودیان و تجارت خارجی را ارمنیان انجام می‌دادند.
تجارت پشم کرمان را زرتشتی‌ها انجام می‌دادند. از این پشم نوعی شال بافته می‌شد که به مصرف داخلی می‌رسید. لاجورد را ایرانیان از تاتارها می‌خریدند و قیمت زیادی برای آن می‌پرداختند؛ از لاجورد برای رنگ کردن کاشی‌ها استفاده می‌شد. نقره را از پرو وارد می‌کردند و طلا و نقره را از ژاپن. 
صادرات مهم شهر قم میوه‌جات تر و خشک، به خصوص انار و کالاهایی مثل صابون، تیغه‌های شمشیر و ظروف سفالی سفید و لعابدار بود.پسته صادراتی ایران در این دوره در ملایر به عمل می‌آمد. بنا به نوشته جهانگردان، ایرانی‌ها جهت تجارت کالا تا دورترین نواحی سفر می‌کردند. وقتی که سفیر شاه سلیمان به نام محمدربیع به سیام سفر کرده بود ایرانیانی را دید که برای تجارت به این ناحیه رفته و در آنجا ساکن شده بودند. ارمنی‌ها کالاهایی مانند پنبه، پشم، چرم روسی، موم، کندر، ریوند، مشک، چرم دباغی شده، قالی، پارچه‌های ابریشمی زربفت و نقره‌بفت و انواع کالاهای تجاری را از طریق خاک روسیه به اروپا می‌بردند. بازرگانان روسی نیز پوست خز، سنجاب خاکستری، گراز، ماهی دندان‌دراز و چرم روسی را به ایران می‌آوردند. اما مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران را ابریشم تشکیل می‌داد. اروپاییانی که در امپراتوری عثمانی به تجارت مشغول بودند، مهم‌ترین کالایی را که از ارمنی‌ها می‌خریدند، ابریشم ایران بود. روس‌ها نیز ابریشم ایران را وارد می‌کردند. در مقابل ابریشم ایران که به کشورهای اروپایی صادر می‌شد، فلزاتی مانند قلع و مس و پارچه‌های انگلیسی، فرانسوی و هلندی که در ایران خریدار زیادی داشت به ایران وارد می‌شد. جان فرایر از بازاری به نام بازار ابریشم در اصفهان نام می‌برد. براساس نوشته این جهانگرد اروپایی در کنار بازار عمومی شهر، بازار جداگانه‌ای برای اجناس عالی مثل پارچه‌های ابریشم، مخمل و زرباف وجود داشت. قالی ایرانی که پشمی و ابریشمی بود و با تارهای طلایی و نقره‌ای بافته شده بود و فن بافت آن تنها در دست ایرانیان بود، در این بازار به فروش می‌رسید. او همچنین می‌نویسد که در این بازار، بازرگانانی از همه ملیت‌ها که برای تجارت به شهر اصفهان آمده بودند، دیده می‌شدند که کالاهای ساخت ایران را تا دورترین نقاط جهان می‌بردند.
در این دوره ابریشم از مهم‌ترین کالاهای تجارتی بود و در روابط حکومت صفویه با امپراتوری عثمانی و کشورهای اروپایی نقش مهمی ایفا می‌کرد و در افزایش درآمد حکومتی نیز محوریت داشت.
بخشی از یک مقاله بلند