عملکرد بخش تجارت خارجی در چارچوب برنامه‌های توسعه

تین نیوز | بخش تجارت خارجی همواره به عنوان یکی از بخش‌های اصلی اقتصاد، در برنامه‌های توسعه کشورها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در ایران نیز جهت‌گیری برنامه‌های توسعه به سمت بهبود صادرات غیرنفتی و هدفمند کردن واردات بوده است. در چشم‌انداز بیست‌ساله نیز به‌منظور دستیابی به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، بر رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی و دارای تعامل سازنده و مؤثر با جهان از طریق توسعه صادرات غیرنفتی، هم‌افزایی و گسترش فعالیت‌های اقتصادی دارای مزیت نسبی، تأکید شده است. 

 بهبود عملکرد بخش تجارت خارجی
ازجمله مهم‌ترین سیاست‌هایی که درجهت بهبود عملکرد بخش تجارت خارجی و در چارچوب برنامه‌های توسعه طی دوره 91-1382 اتخاذ شده است، می‌توان به تسهیل تجاری و روانسازی تجارت، اعمال سیاست‌های تشویق صادرات کالا و خدمات، توسعه نهادهای صادرات غیرنفتی، افزایش سرمایه صندوق ضمانت صادرات و گسترش پوشش‌های بیمه‌ای، معافیت کالاها و خدمات صادراتی از پرداخت مالیات و عوارض، تقویت توان رقابتی محصولات صادراتی کشور در بازارهای بین‌المللی و حذف موانع غیرتعرفه‌ای و غیرفنی برای واردات اشاره کرد.  طی دوره مذکور صادرات کالای غیرنفتی و صادرات خدمات به ترتیب از متوسط نرخ رشد سالانه‌های در حدود 5/20 درصد و 2/6 درصد و واردات کالا و واردات خدمات نیز به ترتیب از متوسط نرخ رشد سالانه‌‌‌ای حدود 3/9 درصد و 6/3 درصد برخوردار بوده است. در این دوره نسبت صادرات کالای غیرنفتی به واردات کالا از 5/18 درصد در ابتدای دوره به 6/44 درصد در سال پایانی دوره افزایش یافته است. درمجموع طی دوره مذکور حدود 704 میلیارد دلار از محل صادرات نفت و گاز و 6/157 میلیارد دلار از محل صادرات غیرنفتی، درآمد ارزی حاصل شده و درمقابل، حدود 3/580 میلیارد دلار کالا وارد شده‌است. 

 صادرات نفت و گاز
صادرات نفت و گاز با افزایش قیمت نفت در بازار جهانی از سال 1382 تا سال 1387، از یک روند صعودی برخوردار بوده به‌طوری که از حدود 4/28 میلیارد دلار در سال 1382 به حدود 6/86 میلیارد دلار در سال 1387 افزایش یافته است. صادرات نفت و گاز در سال 1388 به‌دلیل کاهش قیمت نفت ناشی از عواملی نظیر بحران مالی جهانی، به حدود 9/69 میلیارد دلار کاهش یافته اما پس از آن با افزایش قیمت نفت، مجددا افزایش یافته، به‌طوری‌که میزان آن در سال 1390 به 2/118 میلیارد دلار رسیده است. افزایش تحریم‌های بین‌المللی به‌ویژه تحریم نفتی، موجب گردید تا درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز در سال 1391 با کاهش شدیدی مواجه گردد و به حدود 1/68 میلیارد دلار کاهش یابد. درمجموع صادرات نفت و گاز طی دوره 91-1382 از متوسط نرخ رشد سالانه‌ای در حدود 2/10 درصد برخوردار بوده است. 

 صادرات کالای غیرنفتی
صادرات کالای غیرنفتی طی دوره 91- 1382 از یک روند صعودی برخوردار بوده به‌طوری که از حدود 6/5 میلیارد دلار در ابتدای دوره با متوسط نرخ رشد سالانه‌ای بیش از 20 درصد به حدود 9/29 میلیارد دلار در پایان دوره افزایش یافته است. از مهم‌ترین دلایل رشد مداوم و بالای صادرات کالای غیرنفتی می‌توان به توسعه زیرساخت‌های صادراتی، اعمال   یاست‌های تشویقی، افزایش ظرفیت‌های تولیدی به‌ویژه محصولات پتروشیمی، یکسان‌سازی نرخ ارز و حذف پیمان‌سپاری ارزی طی برنامه سوم توسعه و پس از آن، اشاره کرد.  بررسی سهم صادرات کالای غیرنفتی از کل صادرات کالا به عنوان یکی از شاخص‌های مهم این بخش بیانگر آن است که این سهم در سال 1391 (5/30 درصد) در مقایسه با سال 1382 (4/16 درصد) از افزایش چشمگیری برخوردار بوده‌است.

بر اساس آخرین آمار گمرک ج .ا. ایران میزان صادرات کالای غیرنفتی با احتساب پتروشیمی طی شش ماه نخست سال‌جاری حدود 6/14 میلیارد دلار گزارش شده که در مقایسه با دوره مشابه سال قبل حدود 10 درصد کاهش یافته است. این درحالی است که میزان صادرات کالای غیرنفتی با احتساب پتروشیمی به لحاظ وزنی در شش ماه اول سال جاری در مقایسه با دوره مشابه سال قبل حدود 7/14 درصد رشد داشته است. ذکر این نکته نیز حایز اهمیت است که رشد وزنی سایر کالاها (پایه غیرنفتی) طی دوره مذکور 4/23 درصد و رشد وزنی محصولات پتروشیمی 6/13-  درصد گزارش شده است.    

 واردات کالا
همچنین بر اساس این گزارش، بررسی روند واردات کالا نشان می‌دهد که با افزایش قیمت جهانی نفت و همچنین اتخاذ سیاست‌های باز تجاری و رفع موانع غیرتعرفه‌ای در سال‌های برنامه سوم و چهارم توسعه، واردات کالا طی دوره 87- 1382 افزایش یافته و از حدود 30 میلیارد دلار در سال 1382 به 2/70 میلیارد دلار در سال 1387 رسیده است. با کاهش درآمدهای نفتی در سال 1388، واردات نیز به حدود 2/69 کاهش یافته و پس از آن مجددا در سال 1390 به 8/77 میلیارد دلار افزایش یافته است. اعمال تحریم‌‌ها و کاهش درآمدهای ارزی از یکسو و افزایش قیمت ارز و اعمال محدودیت‌های وارداتی از طریق اولویت‌بندی کالاهای وارداتی از سوی دیگر موجب کاهش واردات در سال 1391 گردید.  درمجموع واردات کالا طی دوره 91-1382 از متوسط نرخ رشد سالانه‌ای درحدود 3/9 درصد برخوردار بوده است.نمودار (2) روند واردات را در کنار صادرات نفتی به عنوان اصلی‌ترین تامین‌کننده درآمد ارزی نشان می‌دهد. همان‌طور که ملاحظه می‌شود در تمامی سال‌های دوره مورد بررسی، روند واردات و صادرات نفت هم جهت بوده است. به‌عبارتی در این سال‌ها با افزایش (یا کاهش) درآمد ارزی ناشی از صادرات نفت، میزان واردات نیز افزایش (یا کاهش)یافته است.

 بررسی ترکیب کالاهای واردات طی دوره 91 - 1382 بیانگر آن است که در تمامی سال‌های دوره مذکور کالاهای واسطه‌ای همواره بالاترین سهم (به‌ط‌ور متوسط 2/67 درصد) را در ترکیب وارداتی کشور دارا بوده‌است. سهم کالای سرمایه‌ای از 2/42 درصد در سال 1382 به 6/14 درصد در سال 1391 کاهش یافته است (نمودار3). عمده‌ترین دلیل کاهش سهم کالای سرمایه‌ای را می‌توان کاهش نرخ رشد تولید داخلی به‌ویژه از سال‌های پایانی برنامه چهارم به بعد، دانست.

بر اساس آخرین آمار گمرک ج .ا. ایران میزان واردات طی شش ماه نخست سال جاری حدود 19.9 میلیارد دلار گزارش شده که در مقایسه با دوره مشابه سال قبل حدود 4/25  درصد کاهش داشته است.

 صادرات و واردات خدمات
بررسی روند تراز خدمات، گویای این است که این حساب طی دوره 91-1382، همواره با کسری مواجه بوده است. درمجموع کسری تراز خدمات طی این دوره با نرخ رشد متوسط سالانه‌ای در حدود 4/1 درصد از 5/5- میلیارد دلار در سال 1382 به 3/6 - میلیارد دلار در سال 1391 افزایش یافته است. صادرات خدمات از 8/3 میلیارد دلار در سال 1382 با متوسط نرخ رشد سالانه‌ای در حدود 2/6 درصد به 7/6 میلیارد دلار در سال 1391 و واردات خدمات از 4/9 میلیارد دلار، با متوسط نرخ رشد سالانه 6/3 درصد، به حدود 13 میلیارد دلار افزایش یافته است.

 تحولات جغرافیای تجارت خارجی
بررسی سهم صادرات کالای غیرنفتی برحسب قاره‌ها طی دوره 1391- 1382 بیانگر چرخش صادرات از قاره آمریکا و اروپا به قاره آسیا بوده است. به‌طوری‌که مجموع سهم صادرات به دو قاره اروپا و آمریکا از 1/22 درصد در سال 1382 به 6 درصد در سال 1391 کاهش و در مقابل سهم صادرات به قاره آسیا از 5/75 درصد در ابتدای دوره به 6/91 درصد در انتهای دوره افزایش یافته است. سهم دو قاره آفریقا و اقیانوسیه طی دوره مذکور تقریبا ثابت و ناچیز بوده است. بررسی سهم واردات برحسب قاره‌ها نیز بیانگر کاهش سهم واردات از قاره آمریکا و اروپا و افزایش سهم قاره آسیا بوده است. درمجموع طی دوره مورد بررسی دو قاره آسیا و اروپا با داشتن متوسط سهم‌‌هایی معادل 9/55 درصد و 2/40 درصد بالاترین سهم را دارا بوده‌اند . بررسی وضعیت صادرات به 20 کشور اول مقصد صادرات، حاکی از تمرکز بالای صادراتی و افزایش آن در سال‌های اخیر است. به‌طوری‌که در سال 1391 بیش از 66 درصد صادرات به 5 کشور و حدود 80 درصد به 10 کشور نخست انجام شده است درحالی‌که این ارقام در سال 1382 به ترتیب 42 درصد و 5/60 درصد بوده است. در سال‌های ابتدای دوره، کشور امارات و در سال‌های پایانی، کشورهای چین و عراق در رتبه نخست مقصد صادراتی قرار داشته‌اند.  در سمت واردات نیز تمرکز وارداتی افزایش یافته است.  

 چشم‌انداز مثبت درخصوص رفع موانع 
با توجه به چشم‌انداز مثبت درخصوص رفع موانع و محدودیت‌های بین‌المللی، ثبات نسبی بازار ارز و رویکرد دولت در جهت تسهیل و روان سازی بیشتر تجارت انتظار می‌رود صادرات کالای غیرنفتی در سال 1393 از رشد بیشتری در مقایسه با سال 1392 برخوردار گردد. این افزایش به‌ویژه درصورت رفع تحریم‌های مربوط به صادرات محصولات پتروشیمی، چشمگیر خواهد بود چراکه عمده کاهش نرخ رشد صادرات کالای غیرنفتی در سال‌های 1391 و 1392 مربوط به کاهش صادرات محصولات پتروشیمی بوده است. در سمت واردات با توجه به کاهش قابل ملاحظه آن در سال‌های 1391 و نیمه نخست 1392 و نیز، ثبات نسبی بازار ارز و انتظار بهبود تراز ارزی کشور، پیش‌بینی می‌شود واردات در سال آینده افزایش یابد. گرچه با توجه به افزایش قابل توجه نرخ اسمی ارز و لزوم تعدیل قیمت‌های نسبی داخلی و خارجی، انتظار می‌رود افزایش واردات در مقایسه با صادرات از روند کندتری برخوردار باشد.