◄ فقط چند ثانیه فرصت برای گرفتن تصمیم‌های بزرگ

در اکثر مشاغل دنیا فرصت و مجالی هرچند کوتاه وجود دارد که بتوان به اصلاح کارها و اتخاذ بهترین تصمیم پرداخت، ولی تصور کنید دریکی از واحدهای مراقبت‌پرواز مثلا برج‌مراقبت‌پرواز یک فرودگاه هستید و باید بهترین تصمیم را فقط در چند ثانیه بگیرید. اینجاست که ضرورت وجود آرامش روانی برای کنترلرها مشخص می‌شود.

به گزارش تین‌نیوز و به نقل از روابط‌عمومی شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران، کتاب‌های مرجع متعددی نظیر کتاب‌های PANS-ATM، AIP و MATS برای این حرفه وجود دارد که یک کنترلر باید بندبه‌بند آن‌ها را در کنار کتاب خاص فرودگاه محل خدمتش «LATCI» در حافظه داشته باشد تا در کم‌تر از چندثانیه و در جریان قرار داشتن در شرایط خاص، هدایت هم‌زمان چندین پرواز یا یک پرواز دارای شرایط اضطراری، بهترین تصمیم را بگیرد، بدون اینکه مجالی برای تورق صفحات کتاب‌هایش را داشته باشد. او همچنین باید به تنهایی پای تصمیمش در سخت‌ترین شرایط بایستد.

تاثیر تمرکز ذهنی کنترلر روی کارش تا آنجاست که ایکائو کشورها را ملزم کرده است تا رویه‌ها و ضوابطی را برای شناسایی و برطرف کردن عوامل تمرکززدا در پیش بگیرند. اهمیت آرامش ذهنی کنترلر در اتخاذ بهترین تصمیم در لحظه‌های حساس هدایت هواپیما، ما را بر آن داشت تا در گفت‌وگو با سه کارشناس این حوزه، به بررسی اسناد ایکائو در این حوزه و نیز ضرورت‌های پرداختن جدی‌تر به مقوله آرامش ذهنی کنترلرهای ترافیک‌هوایی کشور بپردازیم.

محمد الهی‌نیا، مدیر ایمنی شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران که سال‌ها در برج‌مراقبت‌پرواز فرودگاه پرترافیک مهرآباد فعالیت داشته است، در این باره می‌گوید: خستگی مزمن ناشی از شیفت‌های کاری و همچنین استرس حین کار می‌تواند عامل وقوع اشتباهاتی در زمان تصمیم‌گیری شود.

از سوی دیگر، کنترلر باید دارای حافظه‌ای قوی و دقیق باشد تا موضوع را تجسم کند و عملکرد ذهنی وی بر حافظه تاثیر می‌گذارد. نوع ارتباط اداری و عملیاتی در محیط‌کار و حتی سروصدای محیط، دمای هوا و شکل ظاهری اشیا و تقابل انسان و ماشین نیز بر تصمیم‌گیری‌های کنترلر ترافیک‌هوایی تاثیر می‌گذارد. به عبارت دیگر، می‌توان گفت که هر اشتباه در دریافت اطلاعات باعث بروز اشتباه در تصمیم‌گیری خواهد شد.

الهی‌نیا در ادامه به واژه FRMS اشاره می‌کند و می‌افزاید: این واژه که مخفف Fatigue Risk Management System (سیستم مدیریت‌ریسک ناشی از خستگی) است به نقاط بحرانی تاثیرگذار در خستگی، عوامل ایجادکننده و عواقب ناشی از خستگی و نیز پیداکردن راه حل‌هایی برای برون‌رفت از خستگی و مدیریت صحیح آن اشاره دارد که با توجه به پیچیدگی‌های حرفه کنترل ترافیک‌هوایی ایجاد چنین بستری در شرکت فرودگاهها و ناوبری هوایی ایران و خاصه اداره‌کل کنترل ترافیک‌هوایی ضروری است.

مدیر ایمنی شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران، تاکید می کند: منظور ایکائو از خستگی کنترلرها، خستگی جسمی نیست، بلکه به خستگی‌ذهنی اشاره دارد. خستگی‌‎ذهنی حاد ناشی از ساعات کار طولانی یا حجم بالای ترافیک‌هوایی است که با استراحت و سفری کوتاه برطرف می‌شود ولی خستگی مزمن در طولانی مدت رخ می‌دهد و برون‌رفت از آن سخت و زمان‌بر خواهد بود، بنابراین باید برای مدیریت آرامش روانی کنترلرها، برنامه‌های فعالانه و سازمان‌یافته‌ای داشته باشیم.

وی بابیان اینکه راه حل‌های کلی ایکائو برای برطرف کردن خستگی‌‎ذهنی کنترلرها قابل استفاده است، می‌گوید: در عین حال باید پژوهش‌های جدی به صورت بومی در این حوزه انجام شود.

ضرورت مدیریت زمان کار کنترلرها

همچنین امیرعباس نظری‌زاده، دکترای مدیریت با گرایش رفتار سازمانی و رییس اداره عملیات فرودگاه خرم‌آباد، با اشاره به اینکه مقوله آرامش روانی کنترلرها از مهارت‌های نرم مورد تاکید ایکائو است، عنوان می‌کند: با توجه به اهمیت پرداختن به مقوله آرامش روانی، از سه‌سال پیش برگزاری دوره‌های مدیریت‌استرس را در فرودگاه‌های کشور آغاز کرده ایم. آموزش مدیریت خستگی، تکنیک‌های خواب مناسب، سبک زندگی، تعادل میان کار و خانواده، ارتباطات بین فردی، تیم سازی و تغذیه مناسب در میزان بروز استرس حین کار موثر خواهد بود و بر همین اساس، FRMS مورد تاکید ایکائو قرارگرفته و اشاره‌شده است که انجام ورزش حرفه‌ای، داشتن کار دوم و تحصیل در زمان استراحت کنترلر ترافیک‌هوایی باعث بروز خستگی و خطاهای بزرگ و کوچک در کنترلرهای ترافیک‌هوایی می شود.

نظری‌زاده می‌افزاید: یکی از برنامه‌های ما در شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران بومی‌سازی اسناد ایکائو در حوزه مدیریت‌استرس و آرامش ذهنی کنترلرهاست که امیدواریم به‌زودی محقق شود.

هنوز در اول راه هستیم

در این باره همچنین پژمان قاسمی، کارشناس ارشد روان‌شناسی و دارای سابقه 17‌ساله کار در حوزه کنترل ترافیک‌هوایی و دبیر کارگروه تخصصی سیزم اداره‌کل مراقبت‌پرواز عنوان می‌کند: مراقبت‌پرواز دارای پیچیدگی‌های زیادی است. فرایند تصمیم‌گیری در لحظه، فشار روانی زیادی را بر کنترلر وارد می کند چراکه هر تصمیم اشتباه می‌تواند دارای عواقب جبران ناپذیر مالی، جانی، سیاسی و اجتماعی باشد.

قاسمی با تاکید بر اینکه در کتاب مرجع روانشناسی هیلگارد از مراقبت‌پرواز به عنوان یکی از مشاغل پراسترس عصر کنونی یادشده است، می‌افزاید: باید ساختارهای تشکیلاتی، اداری و سیستم های ارائه خدمات پشتیبانی به گونه ای باشند که کمترین استرس ممکن به کنترلر ترافیک‌هوایی وارد شود.

این پژوهشگر بابیان اینکه آگاهی بخشی به کنترلر در خصوص راه‌کارهای مدیریت استرس، کم کردن پیچیدگی‌های فضای کار و در نظر گرفتن شرایط رفاهی و پرداختی مناسب و نیز تلاش برای ارتقای سلامت جسمی کنترلر، وی را در مقابل عوامل استرس‌زا واکسینه می‌کند، می‌گوید: پس از بروز سانحه تلخ هوایی در کشور کانادا، چهار نفر از پنج کنترلر درگیر در حادثه استعفا دادند.

به دنبال این اتفاق، دولت کانادا برنامه مدیریت‌استرس را در میان کنترلرهای ترافیک‌هوایی خود پیاده‌سازی کرد و نتایج قابل ملاحظه‌ای را در جهت بهبود سلامت جسمی و روانی آنها به دست آورد. مدتی بعد اتحادیه جهانی کنترلرهای ترافیک‌هوایی یکی از نشست‌های خود در مکزیک را به مدیریت‌استرس در سوانح‌بحرانی (CISM) اختصاص داد و در آن کنترلرهای ترافیک‌هوایی کانادا گزارشی در رابطه با سانحه و اقدامات انجام‌شده را به اجلاس ارایه دادند که با استقبال کشورهای پیشرو صنعت‌هوانوردی چون آمریکا، انگلستان و غیره روبه‌رو شد چراکه طی تحقیقات انجام‌شده در یورو کنترل هر روز غیبت ناشی از بیماری کنترلر ترافیک‌هوایی می تواند هزینه‌ای بالغ‌بر 1000 دلار را به گردانندگان صنعت‌هوانوردی وارد آورد.

طبق تعاریف علمی نوین واژه CREW در عبارت CRM(CREW RESOURCE MANAGEMENT) از فضای محدود به کاکپیت خلبان به حوزه‌های دیگری چون کنترل ترافیک‌هوایی (ATC) نیز تسری پیداکرده است و در تعابیر مختلف کنترلر ترافیک‌هوایی و خلبان را به عنوان دو بال پرواز در نظر می‌گیرند که سطح ایمنی و عملکرد هر کدام بدون در نظر گرفتن دیگری قابل قبول نخواهد بود و در تمام اسناد معتبر جهانی از کارکنان این دو حوزه در کنار هم به عنوان کارکنان مشاغل حساس موثر در ایمنی (به طور مستقیم) یاد می‌کنند که این موضوع اهمیت حفظ سلامت روانی و جسمانی کنترلرهای ترافیک‌هوایی را دوچندان می‌کند.

این کارشناس مراقبت‌پرواز می افزاید: اداره‌کل کنترل ترافیک‌هوایی نیز در راستای توانمندسازی کنترلرهای ترافیک‌هوایی کشور در زمینه مداخله یاورانه در مواقع بحرانی و استرس ناشی از آن‌ها از حدود دو سال پیش کمیته CISM را ایجاد کرده و نشست‌ها و کارگاه‌های تخصصی مقدماتی این حوزه را با حضور اساتید خارجی (یوروکنترل) و داخلی برای 32 نفر از کنترلرهای ترافیک‌هوایی سراسرکشور برگزار کرده است.

در ادامه و در اسفندماه 1396، پنج دوره دو روزه مقدماتی PEER(همکار آموزش‌دیده جهت مداخله یاورانه در مواقع بحرانی) را برای 146 نفر داوطلب سراسر کشور برگزار کرده ایم که از این میان تعدادی از واجدان شرایط برای گذراندن دوره‌های پیشرفته و سنجش نهایی انتخاب خواهند شد.

وی تاکید می کند: البته هنوز در ابتدای راه قرار داریم و برای کاهش میزان استرس کنترلرهای ترافیک‌هوایی به حمایت همه‌جانبه مسئولان و دست‌اندرکاران شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران نیازمندیم و امیدوارم که با تدوین دستورالعمل حمایت گرانه CISM در اداره کنترل ترافیک‌هوایی بتوانیم از سرمایه‌های اجتماعی‌مان (کنترلرهای ترافیک‌هوایی کشور) در زمان‌های بروز حادثه و بحران محافظت کنیم.