◄ «بازآفرینی» شهری مورد نظر رئیس‌جمهور چه ویژگی‌هایی دارد؟ +جدول

روز گذشته رئیس‌جمهور در نشست مطبوعاتی خود از «بازآفرینی شهری» و احیای بافت فرسوده شهری به عنوان دو هدف‌گذاری بزرگ بودجه سال آینده خبر داد. با این اظهارنظر صریح نشانه‌ها از نزدیکی دیدگاه حسن روحانی و عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی در بحث بافت فرسوده حکایت دارد.

روزی که روحانی در مجلس از وزیران پیشنهادی خود دفاع می‌کرد، به نام عباس آخوندی که رسید گفت: «ما با آقای آخوندی به توافق کامل نرسیده‌ایم.من از ابتدای دولت یازدهم به ایشان گفتم که کلید حل مشکل مسکن در بافت فرسوده است، اما ایشان برنامه‌های دیگری داشت، ولی در این دولت به جد از ایشان خواهیم خواست که موضوع بافت فرسوده را مد نظر قرار دهد.»

در دولت قبل، گرچه هر دو چهره بر تحرک ‌بخش مسکن از بافت فرسوده تأکید داشتند، اما اجرای آن را با دو جهان‌بینی متفاوت دنبال می‌کردند.

آخوندی بر الگوی مشارکت تأکید داشت و روحانی بر الگوی مداخله. الگویی که رئیس‌جمهور به دنبال عملیاتی‌کردن آن در بافت‌های فرسوده بود، الگوی «مداخله مقتدرانه» برای اجرای طرح نوسازی بافت فرسوده به‌عنوان راه عرضه مسکن بود.

اما الگوی مد نظر آخوندی، نوسازی بافت فرسوده با «مشارکت عمومی» بود. دیدگاه عرضه مسکن با الگوی «مداخله مقتدرانه» در بافت فرسوده، متکی به تجربه کشور ترکیه و تا حدودی چین است.

در قالب این الگو، فرایند تملک املاک قدیمی و تخریب و نوسازی آنها از مسیر «غیرمشارکتی» پیش می‌رود، به گونه‌ای که با انتقال ساکنان بومی و قدیمی محله‌های فرسوده به نقطه‌ای دیگر از شهر، امکان ورود برج‌سازها و سازنده‌های انبوه به این محلات به واسطه «تملک» املاک فراهم می‌شود.

در این الگو، اگرچه هدف نهایی بازگشت دوباره ساکنان اولیه به محله‌های نوسازی‌شده است، هم در چین (پکن و شانگهای) و هم در ترکیه (استانبول)، اختلال و به‌هم‌خوردن بافت اجتماعی در پسانوسازی بافت فرسوده، «دست‌نیافتن به هدف نهایی» با وجود موفقیت در «نوسازی صرفاً کالبدی» هسته شهرها را نشان می‌دهد.

ردپای چنین تجربه‌ای در پروژه نوسازان شهرداری تهران در زمان محمدباقر قالیباف نیز تا حدودی زیادی مشاهده شد.

پروژه نوسازان به دنبال تجمیع واحدهای ریزدانه در این منطقه بود، اما روش اجرای طرح بسیار متفاوت از روش‌های قبلی بود و شهرداری خود نیز تجربه انجام آن را نداشت. قرار بود در این روش شهرداری به صورت تسهیل‌گر وارد پروژه نوسازی بافت‌های فرسوده شود.

روزی که محمدباقر قالیباف به محله خوب‌بخت در محله اتابک تهران رفت تا کلنگ پروژه نوسازان را بزند، به‌ناگاه برخی از مردم معترض که پشت محوطه اجرای طرح بودند، وارد و با شهردار وقت وارد مجادله کلامی شدند.

قالیباف گرچه تلاش کرد سؤال‌های آنان را بشنود و به هر کدام پاسخ بدهد، در پایان وقتی خواست کلنگ افتتاح را بر زمین بزند و از مردم خواسته شد صلوات بفرستند، در کنار صدای صلوات برخی موافقان که بیشتر از همراهان شهردار بودند، صدای معترضان نیز شنیده می‌شد که می‌گفتند «صلوات نفرستید ما راضی نیستیم».

پژوهش‌های بعدی نشان داد گرچه ایده اصلی درست و دفاع‌پذیر بوده است، دلیل اصلی مسائل و مشکلات نوسازی محله خوب بخت، نوبودن طرح و ایده اصلی آن بود که امکان طراحی و برنامه‌ریزی جامع را در کل مسیر مشکل ساخت. این موانع و مشکلات را می‌توان در قالب مسائل زیر بررسی کرد:

موانع و مسائل اجتماعی

بی‌اعتمادی ساکنان به شهرداری و دولت برای انجام اقدامات حمایتی

نبود نهادهای محلی قوام‌یافته

موانع و مشکلات اقتصادی

بنیه ضعیف اقتصادی ساکنان برای تأمین هزینه‌های ساخت و پرداخت و هزینه‌های اخذ مجوز از شهرداری

نبود زیرساخت‌های مناسب توسعه شهری و تمایل سرمایه‌گذار به مشارکت در نوسازی

موانع و مشکلات کالبدی

سکونت در املاک مستقل و نبود تمایل به سکونت در واحدهای آپارتمانی

الگوی سکونت (تعداد زیاد خانوار در واحد مسکونی، سرانه پایین زیربنا و قلمرو مستقل هر خانواده) که در واحدهای جدید قابل تأمین نیست

موانع و مشکلات حقوقی

املاک موروثی (نیاز به اخذ موافقت چندین نفر در یک پلاک)

اسناد مشاع

اسناد در رهن بانک و نبود امکان مشارکت مالک

موانع و مشکلات اداری

طولانی بودن فرایند تجمیع

فرایند طولانی و پیچیده اخذ تسهیلات بانکی پیش‌بینی‌شده در بودجه‌های سنواتی

موانع و مشکلات اجرایی

نبود امکان برچیدن تأسیسات زیربنایی از گذرهایی که در طرح حذف می‌شود (توقف در عملیات اجرایی)

نوسازی قیمت مصالح و افزایش هزینه‌های ساخت

کندی سرعت تخریب، نخاله‌برداری و عملیات اجرایی، به دلیل عرض کم معابر و نبود امکان دسترسی

مطالعات بعدی که درباره تجربه نوسازان انجام شد نیز صدای این اعتراض‌ها را شنید، به همین دلیل بود که در پژوهش‌های سازمان نوسازی تأکید شده بود:

«مسیر طی‌شده در کشور در زمینه پروژه‌های متمرکز و نتایج حاصل از آن و نیز دستاوردهای نگاه اجتماعی و مشارکت‌محور به موضوع نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده در چند سال گذشته، حاکی از آن است که سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان و مجریان چاره‌ای جز توجه به رویکرد تسهیل‌گرانه ندارند و مفاهیمی از قبیل آگاهی‌بخشی، آموزش، توانمندسازی، نهادسازی و مانند اینها می‌بایست جایگزین مقوله‌هایی همانند تملک، تخریب، تأمین زمین و اجرا شود.

آنچه برای دستیابی به این امر مهم به عنوان مشکلی اساسی مطرح است، ضرورت تبیین این موضع نزد تصمیم‌گیران است؛ زیرا تجارب عملی و اجرایی در دفاتر تسهیل‌گری نشان داده که بر خلاف تصور عمومی در خصوص مشارکت‌نکردن مردم در برنامه‌های نوسازی مسکن و محله، تحقق این فرایند بسیار آسان‌تر از جذب مشارکت مجریان عمومی و دولتی است.

ساکنان بافت‌های فرسوده به این دلیل که مسائل و مشکلات جاری را در سالیان طولانی درک و تحمل کرده‌اند، معمولاً در یک فرایند اعتمادسازی و مشاوره اراده و آمادگی مشارکت در تغییر وضع موجود را پیدا می‌کنند و حتی در مواردی نیز از برخی منافع شخصی به نفع نوسازی محله صرف‌نظر می‌کنند.

در مقابل این شرایط، اتفاقی که معمولاً به‌سادگی رخ نمی‌دهد، هدایت برنامه‌های عمومی به بافت، هماهنگی در اجرای برنامه‌ها به وسیله متولیان متعدد و متنوع و اجرای برنامه‌های مورد نیاز ساکنان است.»

راه سوم

خبرها حکایت از آن دارد که رئیس و وزیر به یک راه میانه رضایت داده‌اند، راهی که با مداخله دولت شروع می‌شود و در ادامه با مشارکت نهادهای توسعه‌گر و ساکنان بافت‌های فرسوده ادامه خواهد یافت.

اکنون پرسش بزرگ این است که چگونه می‌توان اعتماد ساکنان بافت‌های فرسوده را جلب کرد که نوسازی انجام شود و اعتراض‌های روزهای اول «نوسازان» رقم نخورد؟

اهداف کمی برنامه‌های بازآفرینی برحسب محورهای بازآفرینی