آثار فرونشست بر ترک‌خوردگی ساختمان‌ها، پل‌ها و کف جاده‌ها، خمش راه‌آهن و لوله‌های نفت و گاز

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی،گفت: پدیده فرونشست علاوه بر آثار زیان‌بار بر عوارض انسان­‌ساز سطح زمین، نظیر ساختمان­‌ها، سامانه­‌های حمل‌و‌نقل و شریان­‌های‌حیاتی، موجب از بین رفتن تخلخل در لایه­‌های آبرفتی زمین شده و آنها را نفوذ ناپذیر و ناتوان به جذب دوباره آب زیرزمینی می­‌کند. بدین ترتیب در سطح زمین سیلاب­ها و رواناب­‌های گسترده رخ داده و دشت­ها با ازدست دادن توان نگهداری آب زیر زمینی از بین می‌روند.

علی بیت‌اللهی رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی در مورد فرونشست‌های نقاط مختلف کشور، دلایل و اثراتی که دارند نکاتی را که در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در مورد آن پژوهش های بی شمار و طولانی مدتی انجام گرفته است، تشریح کرد.

بیت اللهی گفت: امروزه موضوع مخاطرات طبیعی در اقصی نقاط جهان اهمیت روزافزونی پیدا کرده­ است. مخاطرات طبیعی اصولا پدیده­‌های فراملی­‌اند و روند توسعه جهانی بر آسیب­‌پذیری­‌های حاصل از آنها تاثیر شگرفی می­‌گذارد. رشد جمعیت در سکونتگاه­‌های شهری و روستائی، گسترش شهرها، افزایش حجم تردد و حمل و نقل، گستردگی شریان­‌های‌حیاتی و سامانه­‌های حمل‌و‌نقل، تعدد مراکز اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، گستردگی المان­های زیست­‌محیطی و مواردی از این قبیل از یک طرف و در معرض قرارگیری آنها در برابر عوامل خطر حوادث طبیعی موجب شده­ است که سالانه خسارت‌های اقتصادی و جانی قابل ملاحظه­‌ای بر ارکان جوامع انسانی وارد شود.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: تعداد زلزله­‌های رخداده، سیل، خشکسالی، رانش زمین، طوفان، ریزگردها، فرونشست زمین و ... در اقصی نقاط جهان و آثار زیانبار سالانه آنها مصداق افزایش خطرپذیری مخاطرات طبیعی هستند.

این مقام‌مسئول در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید بر این مطلب که پدیده فرونشست زمین یکی از پدیده‌های موثر طبیعی است که با مجموعه‌ای از عوامل انسان‌ساز و طبیعی در ارتباط بوده و ضربه‌های جبران‌ناپذیری بر محیط زندگی و زیست وارد می‌کند، افزود: پدیده فرونشست در برخی از کشورهای جهان در محدوده شهرها، روستاها و در اراضی زراعی و مراتع و جنگل­‌ها به‌وقوع پیوسته و می­‌پیوندد. در پهنه ایران پدیده فرونشست زمین در اغلب دشت­‌های آن در حال رخ دادن است. از حدود دو دهه قبل این پدیده با شروع خشکسالی­‌ها و افزایش برداشت آب­‌های زیر سطحی تشدید و در چند سال اخیر آهنگ نشست شتاب بیشتری پیدا کرده­ است.

بیت‌اللهی یادآور شد: بر اساس برخی از گزارش­‌های فرونشست زمین در برخی از مناطق اطراف تهران به بیش از 30 سانتی­متر رسیده­ است. پدیده فرونشست علاوه بر آثار زیانبار بر عوارض انسان­‌ساز سطح زمین، نظیر ساختمان­‌ها، سامانه­‌های حمل‌و‌نقل و شریان­‌های حیاتی، موجب از بین رفتن تخلخل در لایه­‌های آبرفتی زمین شده و آنها را نفوذ ناپذیر و ناتوان به جذب دوباره آب زیرزمینی می­‌نماید. در سطح زمین سیلاب­‌ها و رواناب­‌های گسترده رخ داده و دشت­‌ها با ازدست دادن توان نگهداری آب زیر زمینی از بین می‌روند.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در تشریح فرونشست در ایران به سابقه آن اشاره کرد و گفت: فرونشست زمین در ایران سابقه سی و چند ساله دارد. اولین دشتی که آثار فرونشست زمین در اثر افت سطح آب زیر‌زمینی در آن گزارش شده است، طبق اعلام سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، دشت رفسنجان(۱۳۴۶)است که به ازای هر10 متر افت سطح آب زیرزمینی، حدود42 سانتیمتر فرونشست سطح زمین برای آن گزارش شده است. در سال­‌های اخیر فرونشست زمین همراه با افت سطح آب­‌های زیرزمینی در اکثر آبخوان‌های کشور گزارش شده است.

وضعیت بحرانی دشت‌های رفسنجان، زرند، مشهد و قزوین

وی ادامه داد: بر اساس مجموعه بررسی‌های صورت پذیرفته توسط این سازمان تا سال 1387 دشت‌های رفسنجان، زرند، مشهد و قزوین به ترتیب با بیشینه نرخ فرونشست به میزان۳۰، ۲۵، 25 و 24 سانتیمتر بر سال دارای بیشترین نرخ فرونشست در پهنه دشت‌های مطالعاتی بوده‌اند.

بیت‌اللهی افزود: بر اساس مطالعات انجام شده در سال 1384 بیشینه نرخ فرونشست زمین در محدوده دشت تهران ‌‌‌- شهریار حدود 17 سانتیمتر بر سال بوده که برداشت‌های جدید این میزان را در سال‌های 1388 و 1390 به ترتیب حدود 24 و 36 سانتیمتر بر سال نشان می­‌دهد.

وی تصریح کرد: با توجه به این که میزان نرخ فرونشست در طول زمان ثابت نبوده و به صورت نمودار گوسی است؛ احتمال این که نرخ‌های یاد شده به تبعیت از تغییر نرخ فرونشست دشت تهران در سال‌های اخیر دچار تغییرات چشم­گیری شده باشند، وجود دارد. بنابراین لازم است میزان فرونشست بطور پیوسته جهت اتخاذ تصمیمات کاربردی مورد پایش قرار گیرد.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت: بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، مهم­ترین عامل فرونشست زمین در دشت‌های ایران استحصال بی‌رویه آب زیرزمینی و افت شدید سطح آب زیرزمینی در این مناطق است. عدم مدیریت صحیح آن باعث تشدید این پدیده و باعث بروز خسارات جبران ناپذیری به مناطق می‌شود.

وی یادآور شد: با کاهش بهره­‌برداری از منابع آب زیرزمینی در نقاطی که با نشست زیاد مواجه هستند و عدم برداشت شن و ماسه در مناطق بالادست محدوده فرونشست می‌توان از اثر منفی این برداشت­‌ها در تغذیه سفره آب زیرزمینی جلوگیری نمود.

بیت‌اللهی گفت: برداشت بی‌رویه­۴۰ تا 50 سال گذشته از منابع آب زیرزمینی کشور موجب شده که میزان افت سالیانه سطح آب سفره‌های زیرزمینی در اغلب دشت‌های کشور به بیش از 1 تا 3 متر در سال برسد. از 609 دشت کشور، تا سال 1394 تعداد 309 دشت از نظر توسعه برداشت آب زیرزمینی ممنوعه اعلام شده است. یعنی در این دشت‌ها بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی بیش از پتانسیل تجدیدپذیر بوده و این امر موجب افت سطح آب زیرزمینی در آن دشت شده و به طور طبیعی با توجه به بارندگی کنونی امکان بازگشت به سطح ایستابی گذشته وجود ندارد.

تشکیل کانون‌های گرد‌وغبار با فرونشست دشت‌ها

وی ادامه داد: در عین حال، سایر300 دشت دیگر کشور نیز یا فاقد منابع آب زیرزمینی شیرین قابل توجه و یا دارای آب­های شور و فاقد کیفیت مناسب است. استفاده بی‌رویه از آب­‌های زیرزمینی علاوه بر افت شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست دشت­‌ها بحران دیگری را نیز به صورت کانون‌های گرد و غبار پدید آورده است.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی علائم و اثرات اصلی فرونشست زمین را تشریح کرد و گفت: خشکسالی و کاهش نزولات جوی، استحصال بی‌رویه آب‌های زیر زمینی، فقدان مدیریت کارآمد منابع آب زیر زمینی، روش غرقابی سنتی و هدرده آب در کشاورزی و افت سطح ایستابی از اثرات اصلی فرونشست زمین هستند.

مرگ دشت‌ها، ترک‌خوردگی ساختمان‌ها، پل‌ها و کف جاده‌ها، خمش راه‌آهن و لوله‌های نفت و گاز

وی ادامه داد: اثراتی همچون مرگ دشت‌ها و از دست رفتن خاصیت آبخوانی آنها، ترک‌خوردگی مستمر ساختمان‌ها، پل‌ها و کف جاده‌ها، خمش راه‌آهن و لوله‌های نفت، گاز، آب و فاضلاب و ترک‌خوردگی و شکاف در سطح زمین و از بین رفتن کشاورزی از دیگر اثرات فرونشست زمین هستند.