◄ قطار گردشگری، تلفیق صنعت، هنر و تاریخ

سفر از دیرباز، در چشم بشر به‌دلیل تجربه ناشناخته‌ها و عبور از مرز تکرار اهمیت داشته است. روزگاری تنها عده خاصی تحت عنوان ملاکان و پادشاهان، توانمندی انجام سفر را داشته‌اند؛ در آن زمان این مفهوم به‌قدری اهمیت داشته که بخش وسیعی از ادبیات ما را- به‌عنوان آینه تمام‌نمای زندگی مردم- به خود اختصاص داده است. از ابن‌خلدون گرفته تا سعدی که به‌خاطر شمار سفرهایش معروف شده و سفر را مصداق پختگی می‌داند تا آثار منثور و منظوم دیگر، همه و همه حکایت از اهمیت این مفهوم در زندگی مردم و ادبیات این مرزوبوم دارد. اما مسافران و سفرنامه‌نویسان آن زمان اگر می‌دانستند روزی در 1804م وسیله نقلیه‌ای خواهد آمد که انجام سفر را برایشان به شکل قابل ملاحظه‌ای آسان می‌کند، قطعاً هم شمار سفرهایشان بالاتر می‌رفت و هم شیوه سفرنامه نویسی‌شان تغییر می‌کرد.

وسایط حمل‌ونقلی که علاوه‌بر طی مسیر و رساندن مسافران به مقاصد خود، می‌تواند در آنها حسی شیرین و نوستالژیک نیز ایجاد کند؛ دقیقاً همان حسی که مسافر را به نگارش سفرنامه ترغیب می‌کند. به‌جرات می‌توان ادعا کرد که از میان انواع وسایط حمل‌ونقلی نوعی که حس همانندی بیشتری را با توصیفات بالا ایجاد می‌کند، حمل‌ونقل ریلی مسافری، یعنی قطار است. چراکه سفر با قطار هم‌زمان با احساس امنیت و آرامش، حس دوستداری طبیعت و حس شیرین یک سفر دسته جمعی با قیمتی مناسب را در  وجود انسان زنده می‌کند. قطعاً وسیله حمل‌ونقلی شخصی از چنین امکانی برخوردار نیست. ناگفته نماند که پیشرفت حمل‌ونقل ریلی مرهون تلاش‌های جورج استفنسون انگلیسی برای معرفی قطار در قامت یک وسیله حمل‌ونقلی عمومی و صنعتگران خوش‌ذوق پس از او است. اساساً تاریخمند شدن سفرنامه‌نویسی نیز مدیون سفرهای کاروانی که بیشترین شباهت به سفرهای گردشگری با قطار را دارند، بوده است.

نمایی از تجهیزات قدیمی راه‌آهن ایران

درواقع قطار می‌تواند جایی باشد که تاریخ، طبیعت، صنعت، معماری و هنر یکجا در آن جمع شوند و به مشتری ارزانی شوند. شاید به‌خاطر همه موارد بالا است که در سال‌های اخیر حمل‌ونقل ریلی مسافری در کشورهای مختلف از جمله در کشور ما، با به‌گوش رسیدن زمزمه‌های ایجاد و گسترش شهرهای ریل‌پایه از سوی مسئولان، پیشرفت چشم‌گیری را تجربه کرده است.

برای ما تجربه رقم‌خوردن یک سفر دلچسب با قطار در روزهای اخیر، دست داد و ما را با دریچه‌ای جدید و بسیار عمیق از هم‌سویی تاریخ و دانش و طبیعت آشنا کرد. قطار گردشگری تهران-سوادکوه با همت شرکت حمل‌ونقل ریلی رجا و با تیم فنی و علمی-ذوقی مبرز، برنامه‌ای با عنوان خط طلا را ارائه داد و ما را با بخشی جاذبه‌های مسیر راه‌آهن شمال که تا به حال زیبایی‌شان بر ما پوشیده بود، آشنا کرد. این قطار، طی سفری یک روزه از ایستگاه راه‌آهن تهران حرکت کرد و با گذر از ری و ورامین، تهران را به مقاصد گردشگری «بن‌کوه، ده شوراب، ورسک و پل ورسک، دوآب و سیمین دشت» ترک کرد. گذر از همه این ایستگاه‌ها با توقف‌های یک ساعته و با توضیحات شیرین راهنمای تور درباره تاریخ ایستگاه‌ها و اطلاعات زمین‌شناسی مسیر همراه بود. راهنمای سفر ما که مدیرعامل شرکت گردشگری پارسیاد نیز بود، با لحنی صمیمانه و کارشناسانه، نقطه به نقطه مسیر را معرفی می‌کرد و درباره تاریخ ساخته شدن راه آهن ایران در زمان پهلوی اول نیز اطلاعات مفیدی را در اختیار ما قرار داد.

نمایی از زیبایی‌های طول مسیر:

در همین ارتباط گفت‌وگوی خودمانی‌ای با ایشان و دیگر مسئولان قطار گردشگری تهران-سوادکوه ترتیب داده‌ایم که توجه شما را به خواندن آن جلب می‌کنیم:

محمد محسنیان، مدیرعامل شرکت گردشگری پارسیاد و راهنمای سفر گردشگری ریلی

اینجا، مقصد سفر است

به عنوان پرسش نخست، قطار گردشگری تهران-سوادکوه را معرفی کنید و بفرمایید که از چه تاریخی راه افتاده؟ اساساً نظر شما درباره توسعه این نوع قطارها چیست؟

من دانش آموخته رشته شیمی دانشگاه شریف و کارشناسی ارشد باستان شناسی هستم و در زمینه کاری هم فقط علاقه‌مندی خود را پیگیری کرده‌ام. به نظر من هرکس که صدای قطار را می‌شنود حتماً سرش را برمی‌گرداند و آن را در افق بدرقه می‌کند تا زمانی که محو شود. شاید این حس برای من به دوران کودکی‌ام برمی‌گردد که پدرم من را به ایستگاه قطار کنار خانه می‌برد و من حرکت قطار را می‌دیدم. این تجربه انقدر برای من دلچسب بود که تصمیم گرفتم در بزرگسالی هم آن را ادامه دهم.

اما در مورد برنامه‌های گردشگری، من این برنامه را اولین بار چهارسال پیش با مینی‌بوس انجام دادم و از پارسال ایده خود را با راه آهن در میان گذاشتم که از طرف آنها پذیرفته شد. عید امسال برای مسیر راه آهن لرستان-خوزستان یک تور گردشگری راه انداختیم که بی‌نهایت سفر خوبی بود. شیوه کار ما با رجا اوایل به این صورت بود که ما برای آنها کار می‌کردیم اما در حال حاضر سود حاصل از این سفرهای گردشگری را با رجا نصف می‌کنیم یعنی شرایطمان مساوی است. طرح‌هایی مثل برنامه 5 اکتبر (13 مهر) برای گردشگران خارجی هم داریم، که پیش‌بینی می‌کنیم برنامه خوبی از آب درآید. ما به توری که شما در آن هستید، تور گردشگری راه آهن می‌گوییم اما به تور خارجی‌مان تور ریلی میگوییم. درواقع قطار در اینجا به عنوان وسیله گردشگری محسوب می‌شود. برنامه ما این است که از این پس، تلفیقی از گردشگری راه آهن و گردشگری ریلی را خواهیم داشت که سفری طولانی مدت است.

مزیت رقابتی راه‌آهن در تورهای گردشگری را نسبت به جاده چه می‌دانید؟

هدف ما این است که این واقعیت که سیستم حمل‌ونقل ریلی مسافری ما نماد رعایت اخلاق حرفه‌ای است را به مردم نشان دهیم. راه‌آهن بزرگترین پروژه عمرانی ایران با تخصیص اعتباری معادل 20 درصد بودجه سرمایه‌گذاری عمومی کشور در زمان رضاشاه بوده است. خود سفر با قطار نیز مزایای مهمی دارد که کاهش تصادفات، حفظ محیط زیست، ذخیره بیشتر پول و سفر با تعداد بی‌شمار همسفران از جمله مزایای آن است.

ما در کشورهای خارجی، حتی همین کشورهای اطراف‌مان می‌بینیم که یک مکان تاریخی ساده را رنگ و لعاب داده‌اند و به عنوان یک اثر تاریخی به گردشگران می‌فروشند، چراچنین اتفاقاتی در کشور ما نمی‌افتد؟ مکان‌های گردشگری‌ای که امروز دیدیم سرووضع مرتبی نداشتند.

کاملاً درست است. ایده‌آل ما این بود که این مکان‌ها را بازسازی کنیم و به عنوان خانه راه‌آهن سوادکوه معرفی کنیم اما درصد سود ما انقدر کم است که نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم. یک دلیل دیگر هم این بود که قیمت قطار نسبت به پارسال تغییر کرد و میزان سود ما نیز با شیب منفی تغییر کرد و این باعث شد که نتوانیم به بازسازی اماکن تاریخی راه‌آهن بپردازیم.

مثل تورهای گردشگری دیگر، برای مناسبت‌های مختلف تخفیفات هم ارائه می‌دهید؟

ما در حد 10درصد بیشتر نمی‌توانیم تخفیف دهیم چون واقعاً بیشتر از این مبلغ را نمی‌توانیم را ارئه دهیم. شما تصور کنید که این قطار با یک سرمایه‌گذاری یک میلیاردی راه افتاده و این نرخ بلیت واقعا زیاد نیست. ضمن اینکه این سفر یک سفر متفاوت است. تخفیف در این شرایط با تعداد 336 صندلی و ضریب اشغال 60 درصدی مسافر، غیرممکن است.

اما ما فراتر از احساس سودآوری، وقتی‌که در چهره مسافر رضایت می‌بینیم، احساس شعف می‌کنیم.

در زمینه تبلیغات محیطی چه اقداماتی انجام داده‌اید؟

ما فعلاً فقط در تلگرام و اینستاگرام تبلیغ کرده‌ایم اما قبول داریم که این میزان تبلیغ خیلی کم است.

می‌توانستید یک اپلیکیشن موبایل بسازید و مردم مشتاق را از این نوع سفر آگاه کنید.

بله، پیشنهاد خوبی است. مطمئن باشید که به مسئولان رجا آن را پیشنهاد خواهم داد.

کمی هم درباره زمینه فعالیت شرکت پارسیاد توضیح دهید؟

پارسیاد در زمینه ارائه تورهای مجازی، تاریخی طبیعی و تولید محتوا فعالیت دارد که امیدواریم در آینده نزدیک گستره برگزاری تورهایش بیشتر شود.

راننده ریل‌باس، سعید قزلباش

سعید قزلباش راننده ریل‌باس و استاد دروس لکوموتیورانی از پایه یک تا سه است.

به‌عنوان اولین سؤال از او که در حال رانندگی هم هست، می‌پرسیم سرعت قطار به چه عواملی بستگی دارد؟

تعیین سرعت اساساً برمبنای زیرسازی خطوط است. ما سه نوع زیرسازی داریم که زیرسازی سطح یک یا اِی مربوط به خطوط درجه یک هستند، زیرسازی سطح دو مربوط به خطوط درجه دو و به همین ترتیب خطوط درجه سه. بر همین اساس هم سرعت قطارهای باری و مسافری تعیین می‌شوند. به عنوان مثال شما نمی‌توانید قطاری را که با سرعت 300 کیلومتر در ساعت طراحی شده را با سرعت 100 کیلومتر بر ساعت سیر دهید و بالعکس. بعد از اینکه ریل‌گذاری و بسترسازی خطوط ریلی انجا شد، آنچه که در سرعت سیر اهمیت دارد، میزان فراز و نشیب‌های مسیر و مقدار باری است که بردوش قطار است. بعد از لحاظ همه این مسائل، آنچه بر سرعت قطار اثر می‌گذارد آموزش نیروی انسانی است. مهم است که لکوموتیوران چقدر آموزش دیده است. اگر راننده آموزش‌های لازم را ندیده باشد، می‌تواند منجر به بروز اتفاقات ناگوار شود.

از لحظه‌ای که وارد کابین شما شده‌ایم، یک میله که روی آن به لاتین حکاکی شده جلوی فرمان قطار خودنمایی می‌کند، کاربری آن چیست؟

این میله، میله راهنما است که اجازه حرکت قطار در ایستگاه‌های محور را می‌دهد. در محور شمال به جای پروانه راه آزاد از میله راهنما استفاده می‌شود، سیستم میله راهنما اجازه نمی‌دهد در آن واحد بیش از یک قطار در خط بین دو ایستگاه حرکت داده شود و این امر به این شکل میسر می‌شود که لکوموتیوران اجازه ندارد قطار را وارد قطعه خطی نماید مگر اینکه متصدی ترافیک ایستگاه، میله راهنمای مربوط به همان قطعه را ارائه نماید و از طرف دیگر از دستگاه فقط می‌توان یک میله خارج کرد. مثل کلید است که همه می‌توانند به یکدیگر شبیه باشند اما در واقع شیارهای متفاوتشان باعث می‌شود هرکدام به یک در بخورند. درواقع با موافقت متصدی ترافیک در ایستگاه فرستنده قطار، به‌وسیله فرستادن جریان برق به دستگاه، قطار اجازه حرکت دارد. بدون جریان برق که باید از ایستگاه دیگر فرستاده شود بیرون آوردن میله از دستگاه غیرممکن است و اگر برای بیرون آوردن میله، چند ثانیه دیرتر اقدام کنید میله درنمی آید و دوباره باید این پروسه را با ایستگاه مبدأ هماهنگ کنید.

با توجه به اتفاقاتی که اخیراً رخ داد، اگر قسمت کوچکی از ریل شکسته باشد و لکوموتیوران اولین کسی باشد که شاهد ماجراست، چه اقدام فوری‌ای از دستش ساخته است؟

حتی اگر شکستگی به اندازه پنج سانتیمتر هم باشد از فاصله دور و نزدیک قابل مشاهده است. در این صورت در اسرع وقت باید قطار متوقف و از بلاک خارج کرد. برای همین است که میگویم در بروز حادثه، لکوموتیوران آخرین کسی است که از آن مطلع می‌شود اما اگر به اندازه کافی با تجربه باشد می‌تواند از بروز حادثه جلوگیری کند.

دسته فرمان حرکت، دیگر جزو پیشران است که اگر به سمت وسط باشد خنثی است و اگر به سمت جلو باشد به معنی گاز دادن است و اگر به سمت عقب باشد به معنی بروز خطر است که باید سرعت قطار را متوقف کرد.

برای شما قطعاً راندن قطار گردشگری با قطار حمل‌ونقلی تفاوتی ندارد، اما نگاهتان به تورهای گردشگری چگونه است؟

اتفاقاً من این مسیر را به‌خاطر صمیمیتی که بین مسافران ایجاد می‌شود دوست دارم. در قطارهای ریل‌باس و گردشگری ارتباط ما با مسافران گویی نزدیک‌تر و صمیمیانه‌تر است.

رییس قطار، مصطفی نعمتی

قطار، شهر فراری است که از تولد تا مرگ می‌تواند در آن رخ دهد

شما از چه سالی کارتان را شروع کردید؟ درباره کیفیت شغل رییس قطار نیز توضیح دهید؟

من با مدرک کارشناسی و از سال 85 به عنوان رییس قطار وارد این شغل شدم و بعدها تا مقطع فوق لیسانس ادامه تحصیل دادم. برای شغل من، دو وظیفه کلی تعریف می‌شود. بخش فنی و بخش مالی قطار. بحث مالی شامل کنترل بلیت و خوش آمدگویی، تأمین امنیت سفر، تبیین قبض یا درآمد قطار است و بعد فنی، شامل سیروحرکتی قطار است. شما از ابتدای قطار یعنی ترنست‌ران تا انتهای قطار که مأمور فنی برق و مهمانداران در آنجا هستند، را باید تحت نظر داشته باشید. مثلاً اگر دیزل خراب شود بحث هماهنگی با تیم فنی وظیفه رییس قطار است.

مثل شغل مهندس ناظری پروژه‌های ساختمانی است.

بله دقیقاً، مهماندار هر خدماتی با هر ادبیاتی که می‌دهد وظیفه شماست که بر کار او نظارت داشته باشید. تصمیم گیر نهایی رییس قطار است اما ما در قطار برای حل مشکلات، بیشتر تشریک مساعی می‌کنیم. گویی ما معاون مدیران عامل صنعت ریلی در داخل قطار هستیم.

در این سال‌ها شما مورد اورژانسی هم داشتید؟

بله، مورد فوتی داشتیم. یکبار هم یک زایمان در قطار داشتیم. در سیستم ریلی خط جنوب، جاده‌ای به موازات قطار وجود ندارد و اگر هر اتفاقی بیفتد فقط باید با مدیریت اوضاع را پیش برد تا به یک ایستگاه برسیم و خدمات اورژانسی لازم را انجام دهیم. معمولاً موقع کنترل بلیت، رییس قطار از مسافران می‌پرسد که آیا مشکل خاصی ندارند. به عبارتی دیگر، قطار یک شهر فرار است با طیفی از مشتریان.

با توجه به تجربه شما، آیا با چالش خاصی روبه‌رو هستید که بخواهید حل شود؟

خیر، مشکل خاصی نیست و اگر باشد هم رییس قطاری کارش درست است که بتواند مشکلات را حل و آسان کند.

رویکرد قطارهای گردشگری را مثبت ارزیابی می‌کنید؟

بله، شاهد مثال حال خوش مسافران ما است که به دوستان و آشنایان خود هم این سفر را پیشنهاد می‌کنند.

چندبار رییس قطار گردشگری بودید؟

من در قطار تشریفات رییس‌جمهور و قطار گردشگری از 47 کشور دنیا رییس قطار بودم.

سازنده واگن تشریفات شرکت‌های واگن ساز داخلی هستند؟

خیر، این واگن‌ها با مالکیت شرکت رجا قدیمی‌اند و یک شرکت فرانسوی آنها را ساخته است که نام‌شان واگن‌های توربو ترن یا اصطلاحاً واگن‌های تشریفات هستند.

تورهای گردشگری داخلی چقدر با شما همکاری می‌کنند؟

در قطار طبس که مقصد کویرنوردی است تورهای گردشگری زیادی به ما مراجعه می‌کنند.

به‌نظر شما برای فرهنگ‌سازی در این زمینه چه اقداماتی را می‌توان انجام داد؟

بخش بازاریابی شرکت خیلی قوی ظاهر شده است و با این استقبال، به‌جز پنجشنبه‌ها امکان دارد روز دیگری را هم به ارائه این تور اضافه کنیم.

با مسافران

کیفیت ارائه خدمات در این قطار گردشگری را چگونه دیدید؟

این نوع سفر با قطار خیلی برای من نسبت به پولی که پرداختم، جذاب نبود و حرف زیادی برای گفتن دراین‌باره ندارم.

مسافر دیگر: نظر شما چیست؟

من طبیعت را دوست دارم و نظرم هم درباره این تور بی‌نهایت مثبت بود. شاید اینکه تعداد مسافران خیلی زیاد نیست، عاملی باشد برای اینکه هیجان سفر خیلی زیاد نبوده باشد. در کل به‌نظر من فضای داخل قطار، سطح پذیرایی، هزینه و توضیحات راهنمای سفر خیلی خوب بود.

یعنی به بقیه هم پیشنهاد می‌کنید به این سفر بیایند؟

بله، همین الان مشغول فرستادن عکس و ترغیب دوستانم به این سفر هستم. فقط یک فعالیت هیجان‌انگیز مثل جامپینگ را هم دوست دارم به این طبیعت‌گردی اضافه کنند.